Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄ Κεφάλαιο 7: Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

 

Α) Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

Είναι πρωταρχικό να ορίσουμε το σκοπό της διδασκαλίας και έπειτα να σκεφτούμε με τη μέθοδο (MG 57,273).

«Οι δάσκαλοι με όσα πράττουν και με όσα λένε να οδηγούν τους μαθητές στον ευτυχισμένο βίο που όρισε ο Χριστός» (MG 48,671 – ΕΠΕ 28,234).

 

Β΄) ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΩΦΕΛΕΙΕΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

Η διδασκαλία, έχοντας ως όργανο το λόγο, έχει πολύ μεγάλη δύναμη και μάλιστα και θεραπευτική δύναμη, αφού μπορεί να απαλλάξει, εκείνους που την παρακολουθούν από την άγνοια, από αδυναμίες και ελαττώματα. Η καλή διδασκαλία «τρέφει καλύτερα από το ψωμί, θεραπεύει περισσότερο από το φάρμακο, καίει πιο δυνατά και από τη φωτιά, …κόβει πιο εύκολα από το νυστέρι τα σάπια μέλη, χωρίς να προκαλεί σωματικό πόνο» (MG 52,480-481).

«Με το λόγο και τη διδασκαλία σηκώνουμε την ψυχή που έχει πέσει και την καταπραΰνουμε, όταν φλέγεται. Κόβουμε τα περιττά και να πληρώνουμε τις ελλείψεις και ενεργούμε όλα τα άλλα όσα συντελούν στην υγεία της» (MG 48,665.57,293).

«Ο αργυροκόπος, όπως θα κατασκευάσει και θα τοποθετήσει ένα σκεύος, έτσι θα το βρει… την άλλη μέρα». Οι δάσκαλοι όμως «δεν κατεργάζονται άψυχα σκεύη, αλλά λογικές ψυχές». Διαπλάσσουν με πολύ κόπο και διορθώνουν και κάνουν θερμότερους τους διδασκόμενους, αρκεί να ανταποκρίνονται και εκείνοι (MG 49,142).

Η καλή διδασκαλία χορταίνει την πνευματική πείνα δασκάλου και μαθητή (MG 50.713) και εφοδιάζει και τους δύο με τις καλύτερες ωφελιμότερες γνώσεις» (MG 50,719).

«Ο λόγος, η συμβουλή, η διδασκαλία» είναι «ο δρόμος που οδηγεί στα έργα... Ό,τι ακριβώς είναι για τα ιστιοφόρα πλοία οι άνεμοι, το ίδιο είναι για τις ψυχές τα λόγια, οι συζητήσεις» (MG 6,478).

Ακόμη και ο αδύνατος μαθητής, όταν καταβάλλει προσπάθεια να αφομοιώσει τα διδασκόμενα, δε μένει χωρίς αμοιβή (MG 54,609).

 

Γ΄) ο ρόλος και τα καθήκοντά του μαθητή

Η καρποφορία της διδασκαλίας εξαρτάται, αν όχι περισσότερο, τουλάχιστον κατά το ήμισυ από το μαθητή (MG 62,483).

Όταν ο μαθητής εντείνει την προσοχή του κατά την ώρα της διδασκαλίας, συλλαμβάνει τα νοήματα (MG 53,218) και τα αποταμιεύει στη διάνοιά του (MG 53,70), «θα απολαύσει πλούσια συγκομιδή». Ακόμη και την τυχόν «πνευματική φτώχεια του δασκάλου θα την αναπληρώσει η φρονιμάδα και η προθυμία του» (MG 56,176).

Για να καρποφορήσει η διδασκαλία, χρειάζεται από την αρχή μέχρι το τέλος της αδιάπτωτο το ενδιαφέρον των μαθητών (MG 51,291-292).

Η προθυμία, η πειθαρχία και η φιλομάθεια του μαθητή επιταχύνει την καρποφορία (MG 56,120).

«Είναι ευτυχισμένος εκείνος που διδάσκει σε ανθρώπους πρόθυμους να τον ακούνε» (Σοφ. Σειρ. κε΄ 9). Ζητείται λοιπόν όχι μόνον «ο σοφός δάσκαλος, αλλά και ο γνωστικός ακροατής» (MG 55,449).

Η διδασκαλία φέρνει άφθονο καρπό, όταν ο μαθητής δε «ρεμβάζει», αλλά «έχει το νου του συγκεντρωμένο» (MG 53,119,207).

Η δίψα του μαθητή για μάθηση είναι δείγμα ψυχικής υγείας (MG 53,293).

Όταν ο μαθητής «δε χασμουριέται», αλλ’ έχει «ζωηρό ενδιαφέρον και επιθυμία να μάθει», καταβάλλει κόπο και θέλει να ερευνήσει, τότε ο δάσκαλος τον εισάγει πρόθυμα σε εκείνα «που αποτελούν αντικείμενο αναζητήσεως και έρευνας» (MG 57,22), με αποτέλεσμα να εντυπώνονται περισσότερο στη διάνοιά του τα διδασκόμενα (MG 53,293).

Όταν ο μαθητής «προσέχει με ακρίβεια (τα διδασκόμενα)… και τα περιστρέφει διαρκώς τη σκέψη του» και δείχνει ζήλο και προθυμία (MG 54,565), ενθαρρύνει το δάσκαλο στο έργο του (MG 57,29) και αυξάνει το ζήλο του (MG 53,105).

Οι μαθητές πρέπει να διακατέχονται από δημιουργική ανησυχία («εναγωνίους είναι χρή»). Τότε «παρακολουθούν με ευχαρίστηση τα λεγόμενα και προετοιμάζονται να επιδείξουν έργα» (MG 54,608).

Ο μαθητής πρέπει να επεξεργάζεται λογικά την διδασκόμενη ύλη και να προσπαθεί να την κατανοήσει (MG 56,401 γ΄).

Είναι αναγκαία η διαρκής ανάμνηση της διδασκαλίας από το μαθητή (MG 62,482).

Όταν ο μαθητής αγαπάει το δάσκαλό του, η διδασκαλία αποβαίνει ελκυστική και αποτελεσματική (MG 62,529-530).

 

Δ΄) οι υποχρεώσεις του Δασκάλου

Ο δάσκαλος πρέπει να ενισχύει περισσότερο τους αδύνατους μαθητές (MG 60.628) και να είναι συγκαταβατικός προς τους πνευματικά ανώριμους (MG 59.408).

Ειδικά για τους αδύνατους, προκειμένου να τους κινήσει το ενδιαφέρον, πρέπει να ποικίλλει το λόγο, να αναφέρει παραδείγματα και να χρησιμοποιεί παραβολές και κατασκευές (MG 56,258).

Επειδή οι αδύνατοι μαθητές δυσκολεύονται να εννοήσουν ακόμη και τα ευκολονόητα, γι’ αυτό η διδασκαλία δε θα είναι ούτε μακρά και κουραστική, ούτε σύντομη και συμπυκνωμένη (MG 59,35).

Ο δάσκαλος θα μορφώνει το μαθητή και με τη διδασκαλία του, αλλά και με τον άριστο τρόπο ζωής του και με το παράδειγμά του, το οποίον συνήθως μιμούνται οι μαθητές ακόμα και σε λεπτομερειακά θέματα, όπως είναι ο γραφικός χαρακτήρας (MG 48,671. 59,385. 60,489).

Ο δάσκαλος πρέπει να βρίσκει τρόπους να δραστηριοποιεί τους οκνηρούς μαθητές (MG 49,321).

Ο δάσκαλος πρέπει να αγαπάει το μαθητή και να ανταγαπιέται από το μαθητή, γιατί τότε μόνον η διδασκαλία είναι ελκυστική και επαγωγική («ουδέν γάρ ούτω προς διδασκαλίαν επαγωγόν, ως το φιλείν και φιλείσθαι»), (MG 62,529-530).

«Η διδασκαλία σημειώνει επιτυχία, όταν ο δάσκαλος είναι υπομονετικός» (MG 62,565).

 

Ε΄) η αίθουσα και το περιβάλλον της τάξεως

Να είναι άνετα τα καθίσματα, ώστε να μη διασπάται η προσοχή του μαθητή (MG 51,123).

Να επικρατεί απόλυτη ησυχία στην τάξη (MG 57,23. 59,447).

Η αίθουσα να είναι «απαλλαγμένη από θορύβους, ώστε να μην αποσπάται ο νους των μαθητών από την ακρόαση» (MG 59,447).

 

ΣΤ') η διδασκαλία να είναι ανάλογη με το πνευματικό επίπεδο των μαθητών

Η διδασκαλία να είναι ανάλογη με την αντιληπτικότητα των μαθητών (MG 64,424).

Οι δύσκολες έννοιες και οι πολλές γνώσεις καταπονούν τα μικρά παιδιά (ΕΠΕ 30,670).

Στα μικρότερα παιδιά προσφέρουμε τα πρώτα γραμματικά στοιχεία και στα μεγαλύτερα παιδιά τελειότερα μαθήματα (MG 53,29. 60,393-394. 54,583).

Ο ιερός Πατήρ υποστηρίζει τη γνώμη ότι στους εφήβους οι δάσκαλοι πρέπει να διδάσκουν τη ρητορική τέχνη, την ικανότητα της ομιλίας και, όταν ωριμάσουν, και τα «μεγάλα δόγματα», τις υψηλές αλήθειες της πίστεως (MG 62,328).

Οι μαθητές ωφελούνται και ικανοποιούνται, όχι όταν τους προσφέρουμε πολλά, αλλά όταν η διδασκαλία είναι ανάλογη με το πνευματικό τους επίπεδο (MG 53,369).

Η διδασκαλία του Χριστού ήταν προσαρμοσμένη προς την πνευματική κατάσταση των ακροατών Του (MG 49,412), τους οποίους ανέβαζε σιγά-σιγά στη γνώση της μεγαλοσύνης Του (MG 55,389).

Οι άνθρωποι που έχουν παιδική σκέψη δε μπορούν να καταλάβουν τις υψηλές και ουράνιες αλήθειες. Γι’ αυτό και ο Χριστός, εξ αιτίας της αδυναμίας των ακροατών Του, εκφραζόταν με απλά λόγια (MG 59,157. 62,149).

 

Ζ') τα στοιχεία της καλής διδασκαλίας

Η καλή διδασκαλία πρέπει κατά τον ιερό Χρυσόστομο:

- Να είναι σύντομη και εύληπτη (MG 48,813).

- Να τελειώνει ευχάριστα και να δίνει ελπίδες (MG 55,349).

- Να δροσίζει το πνεύμα και να είναι άνετη, ώστε να μπορεί εύκολα να την παρακολουθεί ο μαθητής. Μια τέτοια διδασκαλία προκαλεί τον έπαινο των μαθητών (MG 56,155. 50,706).

- Να είναι σαφής και να ερμηνεύει τα διδασκόμενα (MG 61,323). Στην αποσαφήνιση της διδασκαλίας συντελούν και τα παραδείγματα (MG 57,177), τα οποία όμως πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή (MG 60,559). Μερικές φορές εν τούτοις η κάποια ασάφεια των λόγων διεγείρει τον ακροατή και τον κάνει προσεκτικότερο (MG 59,259).

- Να είναι αναλυτική, γιατί έτσι γίνεται ευκολότερα κατανοητή (MG 62,99). Η πολύ όμως αναλυτική διδασκαλία αφήνει αδιάφορο το μαθητή (MG 59,146).

- Να είναι εποπτική. Οι εικόνες, και μάλιστα οι εικόνες της Αγίας Γραφής, έχουν μεγάλη δύναμη (MG 56,17).

- Να ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντα των μαθητών και να τα διεγείρει, γιατί «κάθε άνθρωπος αγαπάει εκείνα με τα οποία έχει συνηθίσει να ζει» (MG 57,65,41). Αυτός είναι ο τρόπος, για να αποκτήσει κάνεις θερμούς ακροατές (MG 49,246).

- Να διεγείρει και τη μνήμη των μαθητών (MG 58,527).

- Να έχει το στοιχείο της επικαιρότητας (MG 53,305. 49,267). Τα πρόσφατα γεγονότα προσελκύουν την προσοχή (MG 55,171).

- Να δημιουργεί κατάσταση δεκτικότητας στην ψυχή του μαθητή (MG 57,42).

- Να υποδεικνύει συγκεκριμένες πρακτικές λύσεις (MG 60,514).

- Να μην υπέρ φορτώνουμε τη διάνοια των μαθητών. «Το φως είναι γλυκύ, αλλά αν συγκεντρωθεί στα μάτια πάνω από το κανονικό, γίνεται ενοχλητικό» (MG 48,735-736). Η διδακτέα ύλη να προσφέρετε σιγά-σιγά, τμηματικά και όχι αθρόως και βεβιασμένα (MG 51,90. 56,112).

- Να οδηγεί από τα αισθητά και υλικά στα νοητά και πνευματικά, ώστε να γίνεται σαφέστερος ο λόγος (MG 51,91,98).

- Είναι αναγκαίες οι διακοπές στη διδασκαλία, για να αποφύγουμε την καταπόνηση και την εξάντληση του μαθητή (MG 56,111).

- Να μην υπεραπλουστεύαμε τη διδασκαλία, αλλά να προβληματίζουμε το μαθητή, ώστε να αναγκάζεται να ερευνά και να ρωτάει (MG 54,590. 59,237).

- Να σέβεται την αρχή της οικονομίας του χρόνου και να μην ασχολείται πολλή ώρα με τα ίδια (MG 53,188).

- Να εκμεταλλεύεται όλο το υπάρχον διδακτικό υλικό (MG 54,599).

- Να χρησιμοποιεί διάφορες προσωποποιήσεις, οι οποίες κάνουν το λόγο περισσότερο εκφραστικό (MG 56,54).

- Να επικεντρώνεται σε ένα και όχι σε πολλά σημεία (MG 59,35).

- Να δίνει λύσεις στα προβλήματα που θέτει (MG 59,112).

- Οι ερωτήσεις να γίνονται στον κατάλληλο χρόνο (MG 58,471). Να μην είναι όμως πολλές γιατί ζαλίζουν (MG 57,64). Ο εκπαιδευτικός δεν είναι υποχρεωμένος να απαντάει αμέσως σε όλες τις απορίες των μαθητών, ούτε να ακολουθεί πάντοτε τις επιθυμίες τους (MG 60,559). Έτσι αναγκάζονται οι μαθητές να  α υ τ ε ν ε ρ γ ή σ ο υ ν  και δε γίνονται αδιάφοροι για την έρευνα (MG 62,499. 57,39).

- Είναι αναγκαία η ανακεφαλαίωση του προηγουμένου μαθήματος πριν από την έναρξη του νέου (MG 56,129-130). Αναγκαία είναι και η ανακεφαλαίωση που γίνεται στο τέλος του μαθήματος (MG 56,119).

- Οι διηγήσεις, οι μύθοι, οι παλιές και φανταστικές ιστορίες και οι ιστορίες γενναίων ανδρών κάνουν ευχάριστη τη διδασκαλία και είναι άριστο μέσο αγωγής (MG 55,168. 54,686-ΕΠΕ 30,656-658,662,666).

- Να είναι αιτιολογημένη και τεκμηριωμένη. Έτσι αποσαφηνίζεται ο λόγος. Όταν δεν αιτιολογείται η διδασκαλία, δε γίνεται εύκολα παραδεκτή (MG 49,356. 59,89,227,439. 61,336).

- Να συνδέεται απαραίτητα το νέο μάθημα με τα προηγούμενα. Αυτό συντελεί στην αποσαφήνιση και αφομοίωση του προηγουμένου μαθήματος και διευκολύνει την εκμάθηση του νέου. Όταν η νέα διδακτική ενότητα στηριχθεί στην παλιά, οι παλιές και οι νέες γνώσεις θα αποτελέσουν ένα σώμα (MG 49,229. 51,136,281. 53,33,166,218,252,306. 54,451. 57,259. 59,69).

- Να γίνονται επαναλήψεις και από το δάσκαλο και από το μαθητή. Αυτό βοηθάει στην εμπέδωση της διδαχθείσας ενότητας (MG 48,555,766. 53,77,154. 54,617. 63,76. ΕΠΕ 30,660).

- Να προηγείται της διδασκαλίας η εμπέδωση του παλιού και να ακολουθεί τη διδασκαλία η εμπέδωση του νέου. «Στην οικοδομή των σπιτιών δεν προσθέτουμε νέους λίθους προτού να σφίξουν οι προηγούμενοι». Μετά τη διδασκαλία «προτρέπουμε τα παιδιά να απευθύνουν και αυτά το λόγο». Η ευχάριστη διδασκαλία βοηθεί την εμπέδωση των διδασκομένων. Η καλή γνώση ενός αντικειμένου απαιτεί να επεξεργασθούμε αυτό που διδάχτηκε και να εμβαθύνουμε στις λέξεις (MG 53,70. 59,61. 61,403. 63,75. 53,40. 51,31).

- Η μέθοδος «διά των αντιθέτων» κάνει ζωηρότερη τη διδασκαλία. Ο Χριστός κάθε φορά που μιλούσε για το Πάθος Του, έκανε συγχρόνως μεγάλα θαύματα, για να ενθαρρύνει τους μαθητές Του (MG 58,560).

- Να αποφεύγεται η αποσπασματική διδασκαλία. Άριστη διδασκαλία είναι η ολοκληρωμένη (MG 55,319).

- Να μην περιοριζόμαστε μόνον στην ανάγνωση των κειμένων. Να αναζητούμε και το βαθύτερο νόημα των λέξεων (MG 48,769).

- Να χρησιμοποιεί και θετικά και αρνητικά στοιχεία, εκθέτοντας και τα ωφέλιμα και τα βλαβερά. «Ένας άριστος γιατρός υποδεικνύει και την ασθένεια, που προέρχεται από απροσεξία και αμέλεια, και την υγεία, που στηρίζεται … στη συμμόρφωση προς τις αρχές της υγιεινής» (MG 57,295).

- Η ποικιλία και η εναλλαγή στη διδασκαλία και στους τρόπους και τις μεθόδους διδασκαλίας ξυπνάει το ενδιαφέρον του μαθητή, αναπαύει τη σκέψη και είναι πάντοτε ωφέλιμη (MG 54,612. 55,155. 56,46,154,165. 57,268. 59,217,221,375. 60,654. 61,253).

- Να προχωρεί προοδευτικά από τα απλούστερα και ευκολότερα στα δυσκολότερα και συνθετότερα (MG 57,201,299. 60,98). Θα κάνουμε ό,τι και οι μητέρες των πουλιών, οι οποίες μαθαίνουν τα πουλάκια τους να πετούν σιγά-σιγά (MG 59,88) και ό,τι κάνουν οι μητέρες με τα βρέφη. Πρώτα τα θηλάζουν και έπειτα τα συνηθίζω σιγά-σιγά να παίρνουν στερεά τροφή (MG 48,991).

- Στην αρχή οι διδακτικές ενότητες θα είναι μικρές και θα επαναλαμβάνονται πολλές φορές τα ίδια, για να μη φορτώσουν υπερβολικά τη μνήμη των μαθητών και απογοητευθούν (MG 59,45). Τα μικρά παιδιά πρώτα μαθαίνουν τα γράμματα της αλφαβήτου και έπειτα αρχίζουν την ανάγνωση (MG 54,677. 62,331). Έτσι προοδευτικά θα διδάσκουμε και όσα αφορούν τις διαφορές αρετές: πρώτα θα μάθουν τα παιδιά να μην ορκίζονται, να μην κατακρίνουν, έπειτα να μη φθονούν, να μη μολύνουν την ψυχή τους με κακές επιθυμίες, να μην είναι λαίμαργα, να μη μεθούν, να μην είναι σκληρά και οκνηρά και μετά από αυτά θα μυηθούν στην εγκράτεια, στη δικαιοσύνη, στην ταπεινοφροσύνη και στην επιείκεια (MG 57,201). Έτσι προχωρούσε και ο Χριστός τη διδασκαλία Του (MG 57,295).

 

Η') η κατ' οίκων προπαρασκευή των μαθητών

Ο Χρυσόστομος πιστεύει ότι η προετοιμασία των μαθητών στο σπίτι διευκολύνει πολύ στην κατανόηση και την εκμάθηση της νέας διδακτικής ενότητας (MG 57,21). Φαίνεται ότι αυτό ήταν κοινώς παραδεδεγμένο στην εποχή του. «Δε βλέπετε ότι τα παιδιά μας, τα μαθήματα που θα διδαχθούν, τα μελετούν όλη την ημέρα;» (MG 57,55). «Ο καθένας από σας, όταν κάθεται στο σπίτι, να διαβάζει συνεχώς και να παρατηρεί με ακρίβεια και πολλές φορές το περιεχόμενο του κειμένου και να το εξετάζει με προσοχή και να σημειώνει τι είναι σαφές και τι άγνωστο… Το κέρδος από αυτή την προετοιμασία δε θα είναι μικρό ούτε για σας ούτε για μένα (το δάσκαλό σας). Γιατί εμείς μεν δε θα χρειαζόμαστε πολύ κόπο, για να αποσαφηνίσουμε το νόημα και την αξία αυτών που διδάσκουμε, αφού η διάνοιά σας θα είναι ήδη εξοικειωμένη με τη γνώση του υπό διδασκαλία αντικειμένου. Σεις δε με τον τρόπο αυτό θα γίνεται περισσότερο οξυδερκείς και διορατικοί» (MG 59,77).

 

Θ') τα αίτια της αποτυχίας της διδασκαλίας

- Η απροσεξία του μαθητή (MG 63,75).

- Η προσφορά υπερβολικής ύλης και η υπερφόρτωση της μνήμης, πράγμα που κουράζει το μαθητή (MG 53,252. 51,281. 54,565).

- Η αδιαφορία του μαθητή. Η επιμονή μας να διδάξουμε έναν αδιάφορο μαθητή, επιτείνει τη νωθρότητά του (MG 58,472. 49,135). Όταν η διδασκαλία δε συγκινεί το μαθητή, δε φέρνει καμία ωφέλεια (MG 54,590).

- Η αναφορά της διδασκαλίας σε επουσιώδη και δευτερεύοντα θέματα κουράζει το φιλομαθή μαθητή (MG 55,381. 60,49).

- Η μεγάλη έκταση της διδακτικής ενότητας είναι κουραστική και αποκοιμίζει το μαθητή (MG 57,41. 61,402).

- Η σπουδή να διδάξουμε τα δύσκολα και ανώτερα πριν από την ώρα, είναι αντιπαιδαγωγική (MG 57,367-368).

- Η πολύ ανεβασμένη διδασκαλία κουράζει (MG 57,327).

- Το πείσμα και ο φανατισμός κουράζουν τον ακροατή (MG 63,186).

- Η άρνηση του μαθητή να εφαρμόσει τα διδασκόμενα (MG 62,534).

- Μια νέα διδασκαλία, που είναι αντίθετη με όσα έχουν διδαχθεί από άλλους δασκάλους οι μαθητές, «φέρνει ταραχή στο νου τους και δημιουργεί πολλές δυσκολίες» στο νέο δάσκαλο που την παρουσιάζει (MG 50,591).

 

Κεφ. 7- Εισαγωγικά κεφάλαια, Η διδασκαλία, (σελ. 88-95), Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄, Αγαθότητα-Αχαριστία, Βασιλείου Δ. Χαρώνη με συνεργασία Ουρανίας Α. Λαναρα, Αθήνα 1993.