Η εικόνα των Χριστουγέννων - σύντομα ερμηνευτικά σχόλια

του Γεωργίου Χατζή*

Η ορθόδοξη εικόνα της Γεννήσεως είναι από τις παλαιότερες εικονογραφικές συνθέσεις στην Εκκλησία, καθώς διατηρείται απαράλλακτη στα βασικά χαρακτηριστικά της από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες έως και σήμερα. Είναι δε εξόχως περιεκτική, καθώς κατορθώνει και συγκεφαλαιώνει σε μία εικαστική σύνθεση πλούσια σε συμβολισμούς τόσο την ιστορία της Χριστού γεννήσεως, όσο και την θεολογία της.

Από τους πρώτους λοιπόν αιώνες η Εκκλησία εορτάζει και εικονίζει την Ενανθρώπιση του Υιού. Είναι χαρακτηριστική η εγκαυστική εικόνα του Σινά του 7ου αι.μ.Χ. δείγμα κοπτικής τέχνης. Η εικόνα της Γεννήσεως δανείζεται πολλά εικαστικά στοιχεία και εκφραστικούς τύπους από την αρχαία ζωγραφική τέχνη, αλλά αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει, ούτε να μας σκανδαλίζει. Η Εκκλησία δεν δημιουργεί καινή κτίση εκ του μηδενός (ex nihilo), αλλά προσλαμβάνει, ανακαινίζει και αγιάζει τον προϋπάρχοντα παλιό κόσμο. 

Κεντρικά πρόσωπα στην σύνθεση της εικόνας είναι η Παναγία Θεοτόκος και ο Ιησούς Χριστός. Τα υπόλοιπα διατάσσονται πέριξ αυτών:

Η Θεοτόκος εικονίζεται ξαπλωμένη σε στρώμα, όχι τόσο για να δειχθεί η ανάπαυση μετά την λοχεία, όπως στην αρχαία ζωγραφική, αλλά κυρίως για να δηλωθεί η ολοκλήρωση του ρόλου της στην Ενανθρώπιση, δηλαδή η κατάφασή της στην Ευαγγελισμό (“᾿Ιδού ἡ δούλη Κυρίου, γένοιτό μοι κατά τό ρῆμά σου” - Λουκά 1.38). Πολύ μεταγενέστερα κάποιοι άρχισαν να την εικονίζουν και γονυπετή προσευχόμενη, αλλά αυτό είναι Δυτικό στοιχείο που παρείσφρησε σε καιρούς σκοτεινούς για το Γένος, και καλό είναι να μην αντιγράφεται.

Ο Κύριος εικονίζεται ως βρέφος σπαργανωμένο σφιχτά. Αρχικά εικονίζονταν μέσα σε κάποια φάτνη, ή επάνω σε κάποιο ανάκλιντρο. Όμως ήδη από τον 10ο αι. μ.Χ. αρχίζει και αλλάζει αυτό, και εικονίζεται όχι μέσα σε φάτνη, αλλά μέσα σε λίθινη σαρκοφάγο, ως νεκρός, με τα βρεφικά σπάργανα να θυμίζουν περισσότερο τα οθόνια της ταφής Του. Αυτό έχει μεγάλο θεολογικό βάθος. Για την Ορθόδοξη σκέψη τα Χριστούγεννα δεν είναι απλώς η γέννηση ενός Σωτήρα, αλλά η κατά Θεόν πρόσληψη και αναγέννηση όλης της ανθρώπινης φύσεως, που ξεκινάει με τον Ευαγγελισμό, φανερώνεται με τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια και τελειώνεται με την Ταφή και την Ανάσταση. Όλα αυτά είναι ένα! (Αυτή η σύνδεση της Γεννήσεως με την Ταφή φαίνεται και στην υμνογραφία, όπου ειδικά στην ακολουθία των Ωρών πολλοί ύμνοι θυμίζουν έντονα μουσικώς και στιχουργικώς Μεγάλη Εβδομάδα)

Τα δυο αυτά κεντρικά πρόσωπα βρίσκονται εντός σπηλαίου, που και αυτό ζωγραφίζεται κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο με το σπήλαιο της Αναστάσεως, όπου ετάφη ο Κύριος. Αργότερα οι Βατικάνιοι όρισαν να εικονίζεται και κάποια ξύλινη στέγη ή κάποιο παράπηγμα (όπως πιθανότατα να ήταν αυτή η ιστορική ακρίβεια), αλλά αυτό είναι στοιχείο αταίριαστο με τον πνεύμα που περιγράψαμε προηγουμένως. Το σπήλαιο δείχνει να φωτίζεται από το άστρο της Βηθλεέμ, όχι όμως κατά τρόπο φυσικό, αλλά με ακτίνα άνωθεν κατερχόμενου ακτίστου φωτός, η οποία σε πολλές εικόνες χωρίζει στα τρία, υποδηλώνοντας την ενέργεια της Αγίας Τριάδος.

Δίπλα στην φάτνη-σαρκοφάγο τοποθετούνται σε μικρογραφία ένα βόδι και ένα ονάριο, ως υπόμνηση της προφητείας του Ησαΐα: «ἔγνω βοὺς τὸν κτησάμενον καὶ ὄνος τὴν φάτνην τοῦ Κυρίου αὐτοῦ. Ἰσραὴλ δὲ μὲ οὐκ ἔγνω»

Πέριξ του σπηλαίου διεκτραγωδούνται πολλά:

Πλήθος αγγέλων πανηγυρίζει και συναγάλλεται επάνω ακριβώς από το σπήλαιο, και μέχρι τον ουρανό. Ο ουρανός πολλές φορές εικονίζεται έναστρος, και συχνά σχηματίζεται ως θόλος. 

Οι τρεις Μάγοι διακρίνονται συνήθως στην αριστερή πλευρά, σπανιότερα στην δεξιά, ως έφιππες μορφές, μικρότερου σχετικά μεγέθους, συχνά κρατώντας εμφανώς τα τρία δώρα: Χρυσό για τον Βασιλέα, Λιβάνι για τον Θεό, και Σμύρνα για τον Θνητό. 

Στην αντίθετη με τους Μάγους πλευρά ζωγραφίζονται ποιμένες να ζεσταίνονται στην βραδινή φωτιά και να παίζουν τους αυλούς τους δίπλα στα ζωντανά τους. Κάποιος άγγελος πάντα μιλάει με έναν από αυτούς.

Στις δυο κάτω γωνίες ζωγραφίζονται δυο σημαντικά και πολυσυζητημένα θέματα:

Στην μια γωνία φαίνεται ο μνήστωρ Ιωσήφ καθισμένος και σκεπτικός, απορώντας για το γεγονός. Δίπλα του στέκεται ένας κακόσχημος γέρος με τρίχινη κάπα και του μιλάει. Λέγεται ότι είναι ο κακός λογισμός της αμφιβολίας που αρχικά τον ταλαιπώρησε σχετικά με την άσπορο σύλληψη  εκ μέρους της Θεοτόκου. Τελευταία πολλοί τον εικονίζουν δίπλα στην φάτνη, επίσης γονυπετή και προσευχόμενο. Αυτό όμως είναι λάθος, καθώς μπορεί να δημιουργήσει παρανόηση ως προς την κατά σάρκα πατρότητα, και πρέπει να αποφεύγεται. (Γενικότερα στην εικονογραφία και η παραμικρή λεπτομέρεια μπορεί να προβάλει λάθος μηνύματα και να δημιουργήσει σοβαρά δογματικά προβλήματα. Οφείλουμε λοιπόν σε αυτό να είμαστε πολύ προσεκτικοί, και όχι να αντιγράφουμε άκριτα ότι μας φαίνεται όμορφο στο μάτι)

Στην άλλη γωνιά εικονίζεται η σκηνή του λουτρού. Είναι δάνειο από την προχριστιανική ζωγραφική, όπου συνήθως αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι κάθε σκηνής γέννησης. Για το λουτρό υπάρχει σχετική διήγηση στα δευτεροκανονικά ευαγγέλια (όχι ασυνήθιστη πηγή για την εικονογραφία μας), όπου γίνεται και μνεια του ονόματος της μαίας. Για κάποιο χρονικό διάστημα (16ος-19ος αιώνας) θεωρήθηκε απρεπής υπό το σκεπτικό ότι θίγει τον Κύριο ως τέλειο άνθρωπο που γεννιέται ανώδυνα, και άρα δεν χρειάζεται λουτρό. Μάλιστα σε κάποιες τοιχογραφίες η σκηνή αυτή επιζωγραφίστηκε. Σήμερα πάντως είναι γενικά αποδεκτή, και καλό είναι να μην παραλείπεται. Υπάρχει η άποψη ότι συμβολίζει και υπενθυμίζει την αρχική αποδοχή εκ μέρους του Κυρίου του Μωσαϊκού Νόμου (“οὐκ ἦλθον καταλῦσαι, ἀλλὰ πληρῶσαι” - Ματθ, 5.17), καθώς το λουτρό κάθε νεογέννητου ανεξαιρέτως ήταν έθιμο και νομικά επιβεβλημένο.

Η Ορθόδοξη εικόνα της Γεννήσεως υπάρχει σε πολλές και διάφορες εικαστικές παραλλαγές, χωρίς όμως να παραβλέπονται και να παραβιάζονται τα βασικά στοιχεία που αναλύσαμε παραπάνω. Η εποχή, η εικαστική γλώσσα του κάθε λαού, και το ίδιο το χέρι του ζωγράφου μπορεί να δημιουργήσει μεγάλη υφολογική ποικιλία σε μια εικόνα, κρατώντας όμως άθικτα τα θεολογικά της θεμέλια. 

* Ο Γεώργιος Χατζής είναι μηχανικός, καθηγητής τεχνικής εκπαίδευσης και ερασιτέχνης εικονογράφος.