Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄ Κεφάλαιο 12: ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ

Α΄) ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ

Ο Χρυσόστομος πιστεύει ότι: «το κακό δεν είναι αποτέλεσμα φυσικής ανάγκης και συγγένειας, αλλά διαθέσεως και προσωπικής στάσεως». Απόδειξη είναι το γεγονός ότι υπάρχουν ενάρετοι γονείς που έχουν κακά παιδιά και καλά παιδιά που έχουν κακούς γονείς (MG 56,282,283,285).

«Κανείς ποτέ δεν γίνεται αναγκαστικά κακός… Τα κακά είναι αποτέλεσμα επιπολαιότητας, οκνηρίας και κακών συναναστροφών» (MG 58,577).

Αν αμαρτάναμε κάτω από πίεση, δε θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν οι τιμωρίες που επιβάλλει ο Θεός (MG 60,509). Ή τυχόν παραδοχή της υπάρξεως φυσικού καταναγκασμού θα είχε ως αποτέλεσμα να μη μένει κανείς πλέον σταθερός στην αρετή και κανείς να μην αποφεύγει την κακία (MG 56,155).

Β΄) Ο ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΚΑΜΙΑ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΑΞΙΑ

Αν το παιδί δε θελήσει μόνο του να διορθωθεί, οποιαδήποτε από μέρους μας άσκηση βίας θα πέσει στο κενό. Κάθε πράξη που είναι αποτέλεσμα βίας, δεν έχει καμία αξία (MG 49,301).

«Αυτό είναι προκοπή το να μην ενεργεί κάνεις, γιατί του δίνουν εντολές και τον διατάζουν, αλλά γιατί το θέλει ο ίδιος» (MG 62,423).

Ο νεαρός που είναι φρόνιμος και υποχωρητικός, γιατί φοβάται τον παιδαγωγό του, δεν είναι καθόλου άξιος θαυμασμού. Αν αργότερα απαλλαγεί από την καταπιεστική επίβλεψη του παιδαγωγού του και εξακολουθήσει να παραμένει σεμνός, τότε μόνον θα είναι άξιος εκτιμήσεως (MG 63,768,49,172).

Γ΄) ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΠΟΚΛΕΙΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΩΓΗ Ο ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ

Η πείρα διδάσκει ότι είναι καθαρή ματαιοπονία να προσπαθεί κανείς να πείσει κάποιον, που δεν έχει καμία διάθεση να ακούσει. Το λάθος είναι ακόμη μεγαλύτερο, όταν επιμένει κάνεις να πείσει ένα νέο, που αντιδρά με πείσμα. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις ο καταναγκασμός καταλήγει στην αποτυχία. «Αυτή είναι η καλύτερη τακτική, για να σώσουμε κάποιον. Να μη καταναγκάζουμε εκείνους που μας αποστρέφονται και δε θέλουν να δεχθούν τα λεγόμενά μας». Αν ακολουθήσουμε αυτή την τακτική, θα φύγουν μεν οι άτακτοι, αλλά θα θυμηθούν αυτά που τους είπαμε και ίσως να τα επιθυμήσουν (MG 57,429).

Ο εξαναγκασμός χωρίς συγκατάβαση δεν φέρνει αποτέλεσμα (MG 60,639).

Ο καταναγκασμός είναι αντιχριστιανικός. Ο άρρωστος δε θεραπεύεται με τη βία, αλλά με τη θέλησή του. Ο άνθρωπος δεν είναι ζώον, για να εφαρμόσουμε εκβιαστική τακτική στην αγωγή του. Δεν επιτρέπεται να διορθώνουμε τα σφάλματα των αμαρτωλών με τη βία. Ο Θεός στεφανώνει μόνον εκείνους που απέχουν θεληματικά από το κακό (MG 48,634).

Η εξουσιαστικότητα και ο δογματισμός δείχνουν έλλειψη αγάπης (MG 62,404).

Η αρετή δεν κατορθώνεται με εξωτερικές πιέσεις (MG 61,60). Ό,τι ακολουθήσει κάνεις αναγκαστικά, το εγκαταλείπει εύκολα (MG 59,123). Η καταπίεση επιδεινώνει την κατάσταση του κακού ανθρώπου. «Αν εξαναγκάσεις κάποιον που έχει βλαμμένα τα μάτια του, να τα στρέψει προς τις ακτίνες του ήλιου, θα επιδεινώσει στην αρρώστια του» (MG 61,455-456).

Εκείνος που καταναγκάζει, κλονίζει ανεπανόρθωτα την εμπιστοσύνη του καταναγκαζόμενου στο πρόσωπό του, με αποτέλεσμα να μη θέλει να ακούσει πια καμιά συμβουλή. Μην τον καταπιέζεις λοιπόν… Αν τον εξαναγκάσεις, και θα καταστραφεί και θα σε κατηγορήσει» (MG 60,639-640). Πράγματι κάθε άνθρωπος, και ιδιαίτερα ο νέος, δεν ανταλλάσσει με τίποτε το δώρο της ελευθερίας. Αν του το κλέψετε, μεταβάλλεται σε εχθρό. Θα χρειαστούν πολλές προσπάθειες, πολλές υποχωρήσεις και ίσως και πολλά χρόνια, για να ξανακερδίσετε την εμπιστοσύνη του.

«Η ψυχή που θα βιασθεί έστω και μια φορά, καταντάει στην αναλγησία, οπότε ούτε στα καλά λόγια υποχωρεί, ούτε με απειλές κάμπτεται, ούτε με ευεργεσίες συγκινείται». Έτσι εκλείπει κάθε ελπίδα διορθώσεως (MG 48,635).

Ο καταναγκασμός είναι αφόρητος και πνίγει την ψυχή. Έχει μεγάλη ψυχολογική και παιδαγωγική σημασία η παρατήρηση του Χρυσοστόμου: «Κάθε τι που αποδέχεται κάνεις με τη βία,… κι αν ακόμη είναι πολύ ελαφρό γίνεται το πιο αφόρητο από όλα και πνίγει την ψυχή χειρότερα από την αγχόνη» (MG 48,589). Είναι καταπληκτική ομοιότητα της ορολογίας του Χρυσοστόμου με την ορολογία της σύγχρονης Παιδαγωγικής Ψυχολογίας. Οι Γάλλοι παιδαγωγοί λένε ότι ένα παιδί, που αστυνομεύεται από τους γονείς ή τους δασκάλους του και πιέζεται να κάνει κάτι που δεν επιθυμεί, αισθάνεται «etouffement» (πνίξιμο), έχει το αίσθημα της ασφυξίας. Ο Χρυσόστομος μιλάει για θηλειά που πνίγει την ψυχή. Δεν έχουν βέβαια πάντοτε δίκιο τα παιδιά και οι έφηβοι, που αισθάνονται ασφυξία στο σπίτι ή στο σχολείο τους. Αλλά να που αυτή είναι η φύση τους! Γι’ αυτό ο έξυπνος γονιός και ο πεπειραμένος δάσκαλος δε δίνουν εντολές, αλλά θέτουν με τέχνη το πρόβλημα και αφήνουν τα παιδιά να καταλήξουν μόνα τους στη λύση, να βρουν το ορθό και να το αποδεχθούν. Έτσι με το διάλογο και την ανάληψη ευθυνών και πρωτοβουλίας εκτονώνονται, δεν αισθάνονται πλέον ασφυξία και φυσικά δε θέλουν να φύγουν από τα σπίτια τους ή να διακόψουν το σχολείο.

Πιο εύκολα δέχεται κανείς ένα πικρό φάρμακο, παρά ένα λόγο βάναυσο και πιεστικό (MG 62,377).

«Όταν καταπιέζουμε τους κατώτερους μας και τους δημιουργούμε άγχος, θα επισύρουν αυστηρότατη την τιμωρία του Θεού» (MG 59,268).

Δ΄) ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΣ

Κανείς δε γίνεται καλός με τον εκφοβισμό και τη βία. Κι αν γίνει, δε θα παραμείνει καλός, αλλά μόλις απαλλαγεί από τον φόβο και τη βία, θα επιστρέψει στις κακές του συνήθειες (MG 55,133.57,361).

«Ουδείς ανάγκη γίνεται βελτίων» (Κανείς δε γίνεται αναγκαστικά καλύτερος) (MG 49,387).

Οι πνευματικοί «αγώνες δε γίνονται με τα γρονθοκοπήματα» και με άλλα βία μέσα (MG 49,236γ΄).

«Δεν είναι ποτέ δυνατόν να θεραπευθεί κάνεις» με τον εξαναγκασμό και τη βία (MG 52,481).

Ε΄) Η ΠΙΣΤΗ ΔΕΝ ΕΠΙΔΕΧΕΤΑΙ ΚΑΝΕΝΑ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟ

Οι αλήθειες της πίστεως δε διδάσκονται με τρόπο εξουσιαστικό και δεσποτικό. Πρέπει να αφήνουμε ελεύθερο τον ακροατή να εκλέξει (MG 62,87).

Εκείνος που πλανήθηκε δεν προσελκύεται στην πίστη και τη βία, ούτε εξαναγκάζεται με το φόβο (MG 48,635).

Γνωρίζει κανείς το θείο φως με την πίστη και τη θέλησή του και όχι με τον καταναγκασμό (MG 59,58).

ΣΤ΄) ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΝ ΑΠΟΦΕΥΓΟΥΝ

Οι γονείς δεν πρέπει να καταπιέζουν και να εξορκίζουν τα παιδιά, γιατί είναι ελεύθεροι άνθρωποι και όχι δούλοι (MG 62,150).

Ο δάσκαλος δεν πρέπει να είναι φορτικός και πιεστικός, αλλά φιλόστοργος (MG 62,402-403).

Ζ΄) Ο ΑΠ. ΠΑΥΛΟΣ ΑΠΕΦΕΥΓΕ ΤΟΝ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟ

Ο Χρυσόστομος, σχολιάζοντας τα λόγια του Απ. Παύλου: «Αυτό που σας είπα, δεν σας το επιβάλλω ως εντολή» (Α΄ Κορ. ζ΄ 6), γράφει: Ο λόγος του δεν είναι καταναγκαστικός… «Ούτε σας εξαναγκάζω, ούτε σας βιάζω, λέγει, ούτε απαιτώ κάτι χωρίς τη θέλησή σας» (MG 61,517-518).

Σ’ άλλη ομιλία του υπογραμμίζει τον αγώνα του Απ. Παύλου «να ενωθούν οι Χριστιανοί με αγάπη, όχι αναγκαστικά ούτε με τη βία» και προσθέτει: «δεν είναι φορτικός ο Απ. Παύλος και γι’ αυτό αγωνία, επειδή θέλει να πιστέψουν… με τη θέλησή τους» (MG 62,334).

Ο Απ. Παύλος δε χρησιμοποιούσε τη βία, αλλά την πειθώ. «Δεν ήρθαμε…, για να πιέσουμε κανένα, αλλά για να συμφιλιώσουμε τους πάντες με το Θεό» (MG 61,477).

Η΄) Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΕΙΝΑΙ ΞΕΝΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟ

«Δε βιάζει, ούτε εξαναγκάζει ο Χριστός… Εκείνους που δεν ήθελαν να Τον ακούσουν, αλλά αποσκιρτούσαν, δεν τους τραβούσε προς το μέρος Του, ούτε τους υποχρέωνε να Τον ακούσουν» (MG 56,162).

«Πρόσεξε με πόση σύνεση μίλησε ο Χριστός… «Μήπως θέλετε και εσείς να φύγετε;» (Ιω. στ΄67)… «Δεν ήθελε να παραμένουν κοντά Του με τη βία και αναγκαστικά. Διότι το να μένουν αναγκαστικά κοντά Του, θα ήταν το ίδιο με το να είχαν φύγει» (MG 59,266).

Η πρόγνωση του Χριστού δε βιάζει την ελευθερία του ανθρώπου. Ο Χρυσόστομος, σχολιάζοντας τους λόγους του Χριστού: «Είναι ανάγκη να έλθουν τα σκάνδαλα» (Ματθ. ιη΄ 7), γράφει: «Όταν μιλάει για ανάγκη,… δεν τα λέει αυτά, για να περιορίσει το βίο μέσα σε ορισμένα αναγκαστικά πλαίσια. Αλλά προλέγει αυτό που οπωσδήποτε θα συμβεί… Επομένως τα σκάνδαλα δεν θα δημιουργεί η πρόρρηση του Χριστού,… αλλ’ επειδή επρόκειτο οπωσδήποτε να συμβούν, γι’ αυτό τα προείπε». Αν εκείνοι που προκαλούσαν τα σκάνδαλα επρόκειτο να διορθωθούν, δε θα ελέγοντο τα λόγια αυτά του Χριστού (MG 58,573-575).

Θ΄) Ο ΘΕΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΧΘΡΟΣ ΤΟΥ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΥ

«Ο Θεός… θέλει μεν, σαν πατέρας που είναι, να σωθούν όλοι, δεν εξαναγκάζει όμως κανένα» (MG 51,144).

«Η απόφαση του Θεού δεν εκδίδεται κατά τρόπο καταναγκαστικό, αλλά ανάλογα με τη δική μας στάση και συμπεριφορά» (MG 56,220).

Ο Θεός δε διέταξε τίποτε το φορτικό και βαρύ… Το ότι μας φαίνονται φορτικές οι εντολές Του δεν οφείλεται σ’ Αυτόν, αλλά στη δική μας νωθρότητα (MG 61,472). Ο Θεός δε μας αναγκάζει να Τον υπηρετήσουμε, αν δε θέλουμε (MG 49,239ε).

Η κλήση που κάνει ο Θεός στον άνθρωπο «δεν είναι αναγκαστική… Παρακινεί στο καλό, συμβουλεύει και χρησιμοποιεί (από αγάπη) κάθε μέσο και τρόπο, για να μας πείσει να γίνουμε καλοί. Αν όμως μερικοί δε δέχονται τις συμβουλές Του, δεν τους εξαναγκάζει» (MG 58,728.51,254).

Ο Θεός σέβεται την ελευθερία μας και δε μας οδηγεί στην πίστη χωρίς τη θέλησή μας (MG 61,20).

Ο κύριος που έχει κακό δούλο, ο οποίος τον μισεί, δεν τον κρατεί κοντά του. Έτσι και ο Θεός δεν κρατεί κοντά Του και δε σώζει με τη βία εκείνους που δε θέλουν να Τον ακολουθήσουν (MG 57,305). Αν ο Θεός μας έσυρε κοντά Του χωρίς τη θέλησή μας, θα αφαιρούσε αυτό που μας έδωσε, δηλαδή την ελευθερία (MG 50,499).

Η κλήση του Θεού είναι προοτρεπτική και όχι εκβιαστική. Πολλοί από εκείνους που εκλύθηκαν, εχάθηκαν. «Είναι λοιπόν φανερό, ότι η σωτηρία μας ή η απώλειά μας εξαρτάται από τη δική μας ελεύθερη απόφαση» (MG 59,268).

Η βία δεν κάνει τους ανθρώπους ενάρετους. Αφήνει λοιπόν ο Θεός τους ανθρώπους ελεύθερους, ώστε με την πείρα να μάθουν σε ποιον εξευτελισμό οδηγεί τον άνθρωπο η κακία και να την αποφεύγουν (MG 60,415).

Ο Θεός θέλει να προκόβουμε στην αρετή, αλλά επειδή είναι φιλάνθρωπος δεν εκβιάζει κανένα. «Ελκύει και κερδίζει εκείνους που το επιθυμούν με την πειθώ και την ευεργεσία» (MG 59,73).

Ο Θεός δεν καλεί «με τρόπο αναγκαστικό, ούτε με μέσα βίαια. Όλοι εκλήθηκαν από το Θεό, αλλά δεν υπάκουσαν όλοι» (MG 60,541).

Ο Θεός σέβεται και των κακών την ελευθερία. Αν θελήσεις να θεραπεύσεις «απότομα τους ψυχικά άρρωστους», θα εκλείψει κάθε ελπίδα σωτηρίας» (MG 50,499).

Ο Θεός «μας έκαμε κύριους της θελήσεώς μας και ελεύθερους να εκλέγουμε ανάμεσα στις φαύλες και στις καλές πράξεις». Γι’ αυτό και δεν κράτησε κοντά Του τον Ιούδα με τη βία (MG 49,377).

«Γνώρισμα της φιλανθρωπίας του Θεού είναι… το ότι δεν οδηγεί στην πίστη με τρόπο τυραννικό. Αυτόν πρέπει να μιμούμαστε κι εμείς, ώστε, όταν διδάσκουμε ή συμβουλεύουμε, να μη διατάζουμε, ούτε να εξαναγκάζουμε» (MG 62,333).

Ι΄) ΠΑΡΕΞΗΓΗΜΕΝΟΣ ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ

Ο κάποιος φόβος που αισθάνονται τα παιδιά που κατακτούν απέναντι των γονιών και των δασκάλων τους, δεν είναι καταναγκασμός. Αντίθετα είναι χρήσιμος, γιατί μπορεί να προλάβει μια νέα παρεκτροπή. Το ίδιο ισχύει και για τους νόμους που θεσπίζουν οι άρχοντες. Χωρίς αυτούς θα επικρατούσε στις Πολιτείες η αναρχία (MG 49,154).

Ο Χρυσόστομος εκφράζει τη γνώμη ότι, αν πρόκειται με την άσκηση κάποιου καταναγκασμού να βγάλουμε τον αδελφό μας από την παγίδα του διαβόλου και να τον απομακρύνουμε από την πλάνη και την αίρεση, να μη διστάσουμε να τον προσβάλλουμε και να φιλονικήσουμε μαζί του (MG 48,849). Είναι βέβαιο, ότι αυτός που προσβάλλουμε θα εκτιμήσει το ειλικρινές ενδιαφέρον και την ανησυχία μας γι’ αυτόν.

Οι παραστρατημένοι το ενδιαφέρον γι’ αυτούς το θεωρούν εσφαλμένα καταναγκασμό. Όπως ακριβώς και οι βαριά άρρωστοι θεωρούν πιεστικούς τους συγγενείς που προσπαθούν επίμονα να τους δώσουν τροφή (MG 61,29).

Ο Χρυσόστομος, σχολιάζοντας τα λόγια του Χριστού: «Βιασταί αρπάζουσι την βασιλείαν των ουρανών» (εννοεί εκείνους που βιάζουν τον εαυτό τους, για να μην παρασυρθούν από την αμαρτία) (Ματθ. ια΄12), γράφει: «Όπου υπάρχει πνευματικό κέρδος, είναι απαραίτητη και επιβεβλημένη η ανάγκη και η βία επαινετή» (MG 54,399).

Κεφ. 12- Εισαγωγικά κεφάλαια, Καταναγκασμός, (σελ. 139-144), Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄, Αγαθότητα-Αχαριστία, Βασιλείου Δ. Χαρώνη με συνεργασία Ουρανίας Α. Λαναρα, Αθήνα 1993.