Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄ Κεφάλαιο 10: Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ (βλ. και το κεφ. ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑ)

 

Α) Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑΣ

 

Η επιείκεια είναι δείγμα ανδρείας και σεμνότητας (MG 61, 151-152).  Είναι γνώρισμα γενναία, νεανικής και μεγάλης ψυχής (MG 61,15.  60,336).

Η επιείκεια έχει μεγάλη δύναμη. “Ουδέν γαρ επιεικείας και πραότητος ισχυρότερον) (MG 48,708). “Τίποτε δεν είναι ισχυρότερο από την επιείκεια” (MG 54, 495).

Είναι αιτία όλων των αγαθών (MG 55, 379). Ο επιεικής είναι ευχάριστος και σε όλους χρήσιμος (MG 55, 425. 62,688). “Είναι αρετή το να συμπεριφέρεται κανείς προς το θρασύ με επιείκεια” (MG 54,400). Έχει αξία, όταν τη δείχνουμε και προς τους κατώτερους μας (MG 54,459).

Η επιείκεια “υπερβαίνει την ανθρώπινη φύση” (MG 54,689), της οποίας χαρακτηριστικά είναι η φιλαυτία και  ο εγωκεντρισμός. Είναι αρετή ιδιαίτερης σπουδαιότητας, γιατί “αποδεικνύει ότι είμαστε άνθρωποι, μας ξεχωρίζει από τα θηρία και μας δίνει τη δυνατότητα να συναγωνιζομαστε τους αγγέλους” (MG 59,335-336).

Επιείκεια είναι το να υπομένουμε, ενώ αδικούμαστε και διωκόμαστε. “Η επιείκεια είναι απόδειξη μεγάλης δυνάμεως... Ή νομίζεις ότι είναι μικρό πράγμα το να υποφέρεις από την κακή συμπεριφορά των άλλων και εν τούτοις να μην εξαγριώνεσαι;” (MG60, 336).

Εφαρμόζοντάς την, γινόμαστε παιδιά και μιμητές του Θεού (MG 60, 594), “διότι αυτό σημαίνει να είσαι μαθητής του Χριστού, το να είσαι πράος και επιεικής” (MG 59, 332).

Εξασφαλίζει το εισιτήριο για τη βασιλεία των ουρανών (MG 62, 699).  Ο Θεός αγαπάει τους επιεικής περισσότερο από τους προφήτες (MG 55, 716), αυτό σημαίνει ότι αγαπάει την επιείκεια περισσότερο από την αυστηρότητα, που ήταν διακριτικό των προφητών.

Ο επιεικής είναι συνήθως και φιλάνθρωπος. Θεωρεί τη φτώχεια τον άλλον σαν δική του δυστυχία και, απαλλαγμένος από το φθόνο, χαίρεται για την αρετή και την ευτυχία τους (MG 63, 550- 551).  Όποιος είναι επιεικής στις πτώσεις των άλλων, ελαττώνει τις αμαρτίες του, ενώ σκληρός και αυστηρός τις αυξάνει (MG 49, 55).

 

                        Β΄) Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑΣ

Καμία αρετή δεν είναι τόσο χρήσιμη όσο η επιείκεια (MG 60, 220).  Μας εξομοιώνει με το Χριστό και συντελεί στη διόρθωση του πλησίον (MG 58, 715).

Ο επιεικής ειρηνεύει τα πνεύματα και καταπραΰνει τους εξοργισμένους με μόνη την παρουσία του, χωρίς να απευθύνει λόγια και συμβουλές (MG 63, 551). Μεταβάλλει τους κατηγόρους σε συνηγόρους. Η μητέρα του Σαμουήλ Άννα με τα γλυκά της λόγια άλλαξε τις δυσμενείς διαθέσεις του ιερέα Ηλεί (MG 54, 651. Α΄Βασ. α΄15-17).

Η επιείκεια και ανοχή προς εκείνους που μας αδικούν, δεν τους συγκρατεί μόνον από την περαιτέρω δράση τους, αλλά και τους βοηθεί να μετανοήσουν και να απομακρυνθούν από την αδικία (MG 57, 266).

Ο ένοχος φοβάται το δικαστή, γιατί κρίνει με αυστηρότητα, προσέρχεται όμως με θάρρος σε εκείνον, που είναι πρόθυμος να συγχωρεί (MG 59, 164). 

Η σιωπή μας στις ύβρεις του άλλου και ιδιαίτερα ο έπαινος προς αυτόν για κάποια αρετή ή καλή πράξη του, διδάσκει και στον υβριστή μας την υποχωρητικότητα και την πραότητα.  ο ισχυρισμός μας ότι με την επιεική και ανεκτική μας στάση θα εξαχρειωθεί περισσότερο, δεν ευσταθεί, είναι απλώς δικαιολογία της δικής μας μικροψυχίας. Αχρείος θα γίνει, αν αντισταθούμε, γιατί τότε θα εκτραπεί περισσότερο (MG 60, 231). Ο επιεικής είναι πάντοτε νικητής (MG60, 614). Νικάει ακόμη και τον θρασύ και τον παράλογο (MG 51, 350).  Η επιείκεια μαλακώνει την καρδιά (MG 60, 63). Μ’ αυτή μπορούμε να πλησιάσουμε και να καταπραΰνουμε τους σκληρούς (MG60, 63). “Αυτόν που τραυματίστηκε από το κακό, τίποτε δε μπορεί να τον θεραπεύσει τόσο καλά όσο η επιείκεια. Επιείκεια γαρ πάσης βίας δυνατωτέρα” (MG 57, 361).

Βοηθάει τον ένοχο να ομολογήσει το σφάλμα του (MG 54, 706). “Ό,τι είναι για τη φωτιά το νερό, το ίδιο είναι για το θυμό η επιείκεια… Η  φωτιά δεν μπορεί να σβηστεί με άλλη φωτιά” (MG 54,512).

Η επιείκεια είναι δυνατό χαλινάρι. Γιατί μόνον με αυτή μπορούμε να χαλιναγωγήσουμε το θυμό, που εγείρουν στην ψυχή μας οι ύβρεις και οι προσβολές των άλλων (MG 53, 313). Είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου, που έχει τιμηθεί με το λογικό, γιατί με την ορθή σκέψη κατανικάει τα άτακτα εσωτερικά σκιρτήματα και διασώζει την ευγένεια του ανθρωπίνου προσώπου (MG 53, 313).

Δημιουργεί φιλάνθρωπα αισθήματα, ώστε τη φτώχεια των άλλων να τη θεωρούμε σαν δική μας δυστυχία και την αρετή και τη χαρά των άλλων να τα θεωρούμε σαν δικά μας αγαθά (MG 63, 550-551).

Μ’ αυτήν αρπάζουμε τους πλανεμένους από τις παγίδες του διαβόλου (MG 53,72-73).

Κερδίζει πολλά, όποιος διαλέγεται με επιείκεια (MG 60,108). Δείχνοντας επιείκεια και συμπάθεια προς τους ασεβείς, μπορούμε να τους οδηγήσουμε στην πίστη (MG 61, 283).

“Η θρασύτητα κατευνάζεται με την επιείκεια και υποχωρητικότητα και όχι με την εκ μέρους μας επίδειξη θρασείας συμπεριφοράς” (MG 61, 223. 54, 400. 57, 266). “Θρασύτης ου θρασύτητι, αλλ΄ επείκεια σβέννυται” (MG57, 390).

Με την επιείκεια είναι δυνατόν να θεραπεύσουμε και τους αιρετικούς και τους μανιακούς. Οι γιατροί τα μεγάλα τραύματα τα καθαρίζουν με μαλακό σφουγγάρι (MG 48, 718). Η αρρώστια θεραπεύεται με επιείκεια (MG 57, 361).

Είναι ομολογία πίστεως και μέσο προσελκύσεως στην πίστη (MG 51,363).  Ενθαρρύνει εκείνον που έπεσε στο κακό να σηκωθεί (MG 63, 215). Συγκινεί και διορθώνει τον ένοχο (MG 62, 688- 689). Συγκινεί και τους εχθρούς (MG 54, 461).

Είναι περισσότερο αποτελεσματική από τις τιμωρίες (MG 53, 80).

 

Γ΄) Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΝΑ ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑ

Ο συνδυασμός της επιείκειας με την αυστηρότητα είναι άριστο σε θεραπευτικό μέσον (MG56, 55). Ο συνδυασμός αυτός προλαβαίνει και την απελπισία και την αδιαφορία (MG 56, 133). Ο Απόστολος Παύλος, συνδυάζοντας την αυστηρότητα με την επιείκεια, καταπράυνε τους ερεθισμένους και επαναστατημένους (MG 60,654α΄).

 

Δ΄) ΠΟΤΕ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΑ Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ

Είναι απαραίτητη στο διάλογο (ΕΠΕ 30,462, MG 60,108). “Η γλώσσα μας να προσφέρει τα λόγια ήσυχα και με επιείκεια” (ΕΠΕ 30,420).

Είναι ανάγκη να τη  δείχνουμε στους βαριά τραυματισμένους από την αμαρτία. Κανείς δε θεραπεύει τον άρρωστο και το μανιακό με την αυστηρότητα (MG54, 400).

Να τη δείχνουμε προς τους πνευματικά αρχάριους και ανώριμους (MG 55,243. 59,408). Τις ιδιοτροπίες και τις αταξίες των παιδιών να τις αντιμετωπίζουμε, όπως τις ιδιοτροπίες των αρρώστων, δηλαδή με επιείκεια (MG 47, 522- 523).

  

Ε΄) ΕΠΙΖΗΜΙΑ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ

Η επιείκεια είναι επιζήμια όταν:

- Καλύπτουμε τους ενόχους, διαφθείρουμε τη συνείδησή τους και τους σπρώχνουμε βαθύτερα στο κακό (MG 55,252).

- Υποχωρεί μπροστά στις παράλογες απαιτήσεις του σωματικά ή πνευματικά αρρώστου, για να τον ευχαριστήσει (MG 51, 43).

- Είναι υπερβολική και διστάζει να διακηρύξει καθαρά την αλήθεια (MG 60, 73).

- Όταν ο γονιός παραχαϊδεύει το παιδί, περιφρονείται από αυτό και το οδηγεί στην καταστροφή (MG 51, 330).

- Όταν ο γονιός διστάζει, όπως ο ιερέας Ηλεί, να κάμει αυστηρές συστάσεις ή και να  τιμωρήσει τα ασεβή και διεφθαρμένα παιδιά του, το αποτέλεσμα είναι να περιφρονείται ο νόμος του Θεού (MG 47, 479. 50, 457. 63, 766- 767). Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι τα δύο πρώτα  παιδιά του  Ηλεί  ήσαν ενήλικα και υπηρετούσαν το Ναό και εν τούτοις ήσαν ανήθικα  και προέβαιναν σε πράξεις θεομπαιξίας (έτρωγαν τα σφάγια που οι πιστοί οι Ισραηλίτες πρόσφεραν ως θυσία στο Θεό).

- Είναι επιζήμια, όταν δίνει υπερβολικό θάρρος, το οποίο μπορεί να οδηγήσει στο θράσος (MG 60,590).

- Τους πωρωμένους τους κάνει θρασύτατους (MG 62, 697).

  

ΣΤ΄) ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΧΘΡΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΝΤΙΦΡΟΝΟΥΝΤΕΣ

Να τη δείχνουμε και προς τους εχθρούς και τους αντιπάλους μας (MG 48,708. 62,283). “Και πώς θα μπορέσουμε να πολεμήσουμε;”, ερωτά ο Χρυσόστομος και απάντα: “λόγω, επιείκεια” (με την πειθώ, με την επιείκεια) (MG 60,139).

Η επιείκεια εξουδετερώνει την εχθρότητα και γιατρεύει την ψυχή. “Ουδέν γαρ επιεικείας σφοδρότερον”. Η επιείκεια σβήνει το καμίνι του θυμού (MG 54, 512).

Να είμαστε επιεικείς και πράοι απέναντι στους εχθρούς μας, όπως ο Χριστός, και, όταν μας κατηγορούν, να απολογούμαστε, χωρίς να ταραζόμαστε (MG 57,445). Ο επιεικής δίνει με ηρεμία εξηγήσεις σε εκείνους που τον αδικούν (MG 49,250).

Να μην εκδικούμαστε,  αλλά να θεραπεύουμε τους εχθρούς μας. Όσο σκληροί κι αν είναι, θα τους νικήσουμε με την επιείκειά μας, με τα γλυκά και ταπεινά μας λόγια. “Ουδέν γαρ επιεικείας δυνατώτερον” (MG 54,705).

Να μην κατηγορούμε τον εχθρό μας, αλλά να παίρνουμε το μέρος του. Από ντροπή για την επιείκειά μας θα προσπαθήσει να απαλλαγεί από την κακία του (MG 54,706).

“Ο Θεός  μας διδάσκει να δείχνουμε μεγάλη επιείκεια κι όταν  ακόμη Μα κακοποιούν… Γιατί η φωτιά δε σβήνει με τη φωτιά, αλλά με το νερό” (MG 57,265).  Εκείνους που μας εχθρεύονται θα τους αντιμετωπίζουμε με επιείκεια, με σιωπή, με μακροθυμία. Η επιείκεια πληγώνει τον εχθρό περισσότερο από τη θρασύτητα (MG  60,279).

 

 Ζ΄) ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΣΤΡΑΤΗΜΕΝΟΥΣ

Τα χρόνια πάθει δεν θεραπεύονται αμέσως, αλλά σιγά-σιγά (MG 61, 660).

Τον διορθώνει κανείς με επιείκεια και πραότητα τους άτακτους και παραστρατημενος είναι καρπός πνευματικού χαρίσματος. Ο Απόστολος Παύλος δεν είπε (Γαλ. στ΄1)  να τους τιμωρούμε και να τους καταδικάζουμε, αλλά να τους διορθώνουμε (MG 61,673).

Η διόρθωση αυτών που έχουν παρεκτραπεί, δεν γίνεται με οργή, αλλά με επιείκεια (MG 47,496).

 

Η΄) ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΣΗ

Και η αυστηρότητα και η επιείκεια  είναι τρόποι αγωγής, που μπορούν να χρησιμοποιούνται ανάλογα με την περίσταση, το χαρακτήρα και το πταίσμα του παιδιού. Χρειάζεται διάκριση (MG 60,245).

Ο Απόστολος Παύλος ήταν πολύ διακριτικός, προκειμένου να δείξει επιείκεια ή αυστηρότητα. Στους χριστιανούς της Κορίνθου συνιστά να είναι επιεικείς απέναντι των πόρνων ειδωλολατρών, αυστηροί όμως απέναντι των πόρνων βαπτισμένων Χριστιανών,  που μένουν αμετανόητοι (MG 61, 129- 130. Α΄Κορ. ε΄ 9- 12)

 

Θ΄) Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ

Η επιείκεια του Θεού είναι ανεξάντλητη. “Παρόλο που ο Κάιν αμάρτησε τόσο πολύ και έδειξε τόσο μεγάλη περιφρόνηση στο Θεό (με την  πενιχρή θυσία του),  εν τούτοις ο Θεός δεν του ζήτησε ευθύνη ούτε τον τιμώρησε για όσα έκαμε, αλλά, συζητώντας σαν φίλος με φίλο με πολλή γλυκύτητα, έκαμε διάλογο και του είπε: “αμάρτησες, ησύχασε” (Γεν. δ΄7).  Μόνο την αμαρτία του υπέδειξε  και τον συμβούλεψε, να μην προχωρήσει περισσότερο. είδες υπερβολική αγαθότητα;  Αλλά και όταν ο Κάιν σκότωσε τον αδελφό του Άβελ, και πάλι ο Θεός δείχνει την επιείκεια και τη μακροθυμία του. ρωτάει να μάθει δήθεν και του δίνει την ευκαιρία να απολογηθεί: “Πού είναι ο αδερφός σου; και είπε: δεν γνωρίζω” (Γεν. δ΄9). “Τότε του επιβάλλει την τιμωρία, για να τον σωφρονίσει,  αλλά και αυτή ανάμεικτη με τη φιλανθρωπία Του... ας μιμούμαστε και εμείς τον Κύριό μας” (MG 53, 231). 

Ο Χριστός στους Ιουδαίους που Τον προκαλούσαν, δεν απαντούσε τίποτε, για να μας διδάξει να μην ελέγχουμε πάντοτε αυτούς που μας εχθρεύονται, αλλά να υπομένουμε πολλά με επιείκεια και πραότητα (MG 59,337).

Ο Χριστός είναι η προσωποποίηση της επιείκειας. Όταν οι Ιουδαίοι ισχυρίζονταν ότι είχαν πατέρα τον Αβραάμ, τους κατηγόρησε με μεγάλη αυστηρότητα, γιατί τα έργα τους ήταν αντίθετα με το θέλημα του Θεού. Όταν όμως Τον αποκαλούσαν δαιμονισμένο, τους μιλάει με επιείκεια, διδάσκοντάς μας  έτσι  να υπερασπιζόμαστε με θάρρος την αλήθεια και τα δικαιώματα του Θεού, αλλά να παραβλέπουμε τις αδικίες και τις ύβρεις, που στρέφονται εναντίον μας (MG 59,301).

Ο Χριστός τους Ιουδαίους, που είχε ευεργετήσει πολλές φορές και πού Τον  ονόμαζαν δαιμονισμένο και μανιακο, τους αντιμετώπιζε με επιείκεια και μεγαλοψυχία και εξακολουθούσε να τους ευεργετεί (MG 39,332).

Ο Θεός ανορθώνει τον αμαρτωλό λόγω της φιλανθρωπίας Του και απειλεί με αυστηρότητα το δίκαιο (MG 49, 325, 327).

Η επιείκεια του Θεού έκανε το διώκτη Παύλο Απόστολο και τον τελώνη ματθαίο ευαγγελιστή (MG 49, 325). Ο Θεός με την επιείκειά Του οδηγεί τους αμαρτωλούς και τους υβριστές Του στη μετάνοια (MG 47,430). Ο Χριστός νίκησε το διάβολο με την επιείκεια και την πραότητα (MG 58,715).

Ο Θεός παιδαγωγού σε με επιείκεια τους Ισραηλίτες (MG 55,246). “Ο Θεός και προλέγει και αναβάλλει την τιμωρία και φοβερίζει με λόγια Και κάνει τα πάντα, ώστε να μην πραγματοποιηθούν εκείνα που απειλεί” (MG 55, 99). Μας παιδαγωγεί και με την αυστηρότητα και με την προθεσμία, μας τρέφει καθημερινά, μας παιδαγωγεί, μας διδάσκει και περιμένει να μετανοήσουμε (MG 60,536).

Στον Αδάμ και στον Κάιν που παρανόμησαν, έκαμε ο Θεός τις παρατηρήσεις Του με επιείκεια και λεπτότητα (MG 60, 619- 620).

Την επιείκεια τη διέταξε ο Θεός (MG 60, 62).  Πράγματι ο Χριστός έδωσε την εντολή “Γίνεσθε ουν οικτίρμονες, καθώς και ο Πατήρ υμών οικτίρμων εστί” (Λουκά στ΄36).

Ο Θεός όχι μόνον αν έχετε τους βλάσφημους, αλλά και τους ευεργετεί (MG 57,361). “Ανατέλλει τον ήλιο Του και για τους πονηρούς... και βρέχει... και για τους άδικους” (Mατθ. ε΄45).

 

Ι΄) ΑΛΛΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

Με την επικράτηση του χριστιανισμού επικράτησε παντού μεγάλη επιείκεια (MG 62,331). Οι Απόστολοι ενεργούσαν πάντοτε με επιείκεια και πραότητα (MG 60,95).

Οι άνδρες να ασκούνται να είναι επιεικείς ιδιαίτερα προς τις γυναίκες τους (MG 53,359).

Για τον επιεική είναι περιττοί οι νόμοι (MG 54, 596). “Η επιείκεια είναι πάντοτε καλή, όταν την επιβάλλουν οι περιστάσεις”, και κακή, όταν οδηγεί στην ορθότητα και την οκνηρία (MG 50, 508).

Την επιείκεια εύκολα τη συνιστούμε και δύσκολα την εφαρμόζουμε, γιατί παρασυρόμαστε από το θυμό (MG 57, 369).

Η επιείκεια δεν πρέπει να προσβάλλει, ούτε να οδηγεί στην αδιαφορία, ούτε να καταντάει κολακεία (MG 60, 51, 236).

Ο επιεικής πείθει, έστω κι αν δεν κατέχει θέσεις και αξιώματα (MG 60,185).

Οι γονείς από επιείκεια εκφοβίζουν τα παιδιά, για να μην ατακτήσουν και θα αναγκαστούν να τα τιμωρήσουν (MG 55,99).

Την επιείκεια να την δείχνουμε, όταν δεν πρόκειται να βλάψουμε (MG 60,57). Όταν το παιδί εκμεταλλεύεται την επιείκεια των γονέων του, χρειάζεται αυστηρότερη τακτική από μέρους (MG 54, 596).

Μπορούμε να διατηρήσουμε την επιείκεια, όταν δεν σκεφτόμαστε κανένα κακό για τον πλησίον μας (MG 60,139).

  

Κεφ. 10 - Εισαγωγικά κεφάλαια, Η Επιείκεια, (σελ. 124-130), Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄, Αγαθότητα-Αχαριστία, Βασιλείου Δ. Χαρώνη με συνεργασία Ουρανίας Α. Λαναρα, Αθήνα 1993.