Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄ Κεφάλαιο 3: Η ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑ

    Οι απόψεις του αγίου Ιω. Χρυσοστόμου για το δύσκολο πρόβλημα της αυστηρότητας, καταστάλαγμα της μακράς εμπειρίας ενός σοφού κληρικού που συναναστρεφόταν ανθρώπους όλων των τάξεων, παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. 

 

Α΄) ΠΟΤΕ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΑ

 - Όταν η αρρώστια έχει ανάγκη χειρουργικής επεμβάσεως, δεν επιτρέπεται να τη θεραπεύει ο γιατρός με πλύση, γιατί έτσι η αρρώστια θα μείνει αθεράπευτη. Τα βαριά παραπτώματα των παιδιών δεν θεραπεύονται με τη μεγάλη επιείκεια. Για να σωθούν, χρειάζεται αυστηρή τακτική. Για αυτό το λόγο τιμωρήθηκε ο ιερέας των Εβραίων Ηλεί, επειδή εδίσταζε να κάνει αυστηρές παρατηρήσεις στα ασεβή και διεφθαρμένα παιδιά του (MG 54, 519- 520. 60,73. 55,72).

- Υπάρχουν παιδιά, που αν δεν διαπαιδαγωγηθούν με αυστηρότητα, είναι δυνατόν να καταστραφούν (MG 58, 543). Είναι βέβαια θέμα διακρίσεως, πότε πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυστηρή τακτική και πότε όχι. 

- Όταν τα παιδιά εκμεταλλεύονται την καλοσύνη του πατέρα, καλόν είναι να παραδίδονται σε αυστηρούς δασκάλους και παιδαγωγούς (MG 54, 596. 63,232- 233). Οι γονείς να συνιστούν στους δασκάλους να είναι αυστηροί (MG 58, 542).

- Όταν τα παιδιά δεν διορθώνονται με ήπιους τρόπους, οι γονείς και οι δάσκαλοι οφείλουν, για να τα διορθώσουν, να χρησιμοποιήσουν αυστηρά μέτρα, έστω κι αν γίνονται δυσάρεστοι (MG 62, 455).

- Οι γονείς που προσπάθησαν πάρα πολλές φορές να διορθώσουν το παιδί τους, αλλά δεν το πέτυχαν, έχουν το δικαίωμα να το διώξουν από το σπίτι (MG 48, 10-12) (προφανώς για να συνέλθει, αλλά και για να μη διαφθείρει τα αδέρφια του και καταστρέψει όλη την οικογένεια). Βεβαίως, αν το παιδί αυτό μετανοήσει, θα πρέπει αμέσως να αποκατασταθεί στην οικογενειακή κοινότητα. Πάντως η εκδίωξη ενός κακού παιδιού από το σπίτι είναι πολύ επικίνδυνη και σε κάθε περίπτωση πρέπει να είναι το έσχατον μέσον, το οποίον πρέπει να λάβει σήμερα η οικογένεια, και αυτό με μεγάλη περίσκεψη και αφού προηγουμένως δοθούν στο παιδί από τους γονείς με ηρεμία και πόνο οι δέουσες εξηγήσεις.  Πάντως ο Χρυσόστομος πιστεύει ότι:

- Η αυστηρότητα είναι άριστο μέσο θεραπείας και απόδειξη στοργής, όταν την δείχνουμε προς εκείνους που εμμένουν στο κακό (MG 61, 501- 502).

- Δεν πρέπει να δείχνουμε επιείκεια στους αμετανόητα κακός, αλλά να βοηθούμε τους αρμόδιους που προσπαθούν να τους διορθώσουν, έστω κι αν τα μέτρα που παίρνουν εναντίον τους είναι σκληρά (MG 61, 501- 502). Είναι περίεργο και θλιβερό το γεγονός ότι και σήμερα, πόσες φορές η Πολιτεία προσπαθεί να διορθώσει κακοποιά στοιχεία, συναντά την αντίδραση ορισμένων δημαγωγών, πού παρουσιάζονται ως αυτόκλητοι υπερασπιστές των αναρχικών και κακοποιών. 

- Ο Θεός παιδαγωγούσε τους Ιουδαίους με τον διαρκή φόβο και τις απειλές, γιατί παρά τις ευεργεσίες που δέχονταν, παρασύρονταν από τα κακά παραδείγματα των ειδωλολατρών, έχαναν την ελευθερία τους και αποδεικνύονταν  δούλοι αχάριστοι.  Αλλά για αυτό που γινόταν, δε μπορεί να κατηγορήσει κανείς το Θεό, ούτε το νόμο, αλλά τους Ισραηλίτες που αφηνίαζαν και χρειάζονταν δυνατότερο χαλινάρι. Έτσι προκειμένου και για τους γονείς που αναγκάζονται να χρησιμοποιούν την αγωγή σκληρά μέτρα, που αρμόζουν σε δούλους και όχι σε ελεύθερους ανθρώπους. Δεν ευθύνονται αυτοί, αλλά τα αχάριστα και αδιόρθωτα παιδιά τους (MG 51, 286).

- Δεν πρέπει να διστάζουμε να αποστομώνω με αυτούς που υποστηρίζουν παράλογες ιδέες και πράξεις, διότι δεν πρέπει να περιποιούμαστε και να ενθαρρύνουμε μόνον,  αλλά και να δυσαρεστουμε (MG 61, 245). Οι δάσκαλοι πρέπει να ενεργού ως παιδαγωγοί και όχι ως δημαγωγοί (MG 60, 226).

- “Το να διαλέγετε κανείς πάντοτε με επιείκεια  με τους μαθητές του, ακόμη και όταν έχουν ανάγκη από αυστηρότητα, δεν θα ήταν γνώρισμα δασκάλου, αλλά καταστροφέα και εχθρού. Για αυτό και ο Κύριος,  αφού διαλέχτηκε πολλές φορές με τους μαθητές Του με καλοσύνη, μερικές φορές μιλάει με αυστηρότητα”. Τη μία φορά επαινεί τον Πέτρο (Ματθ. ιστ΄23) (MG 61, 611). Πάντως πρέπει να τονιστεί ότι ο συνηθισμένος τρόπος συμπεριφορά του Κυρίου ήταν η καλοσύνη (την έδειξε “πολλές φορές”). Η αυστηρότητα ήταν η εξαίρεση (την έδειξε “μερικές φορές”). 

- Στο άλογο που τρέχει προς το γκρεμό, βάζουμε στο στόμα του χαλινάρι, το συγκρατούμαι με δύναμη και το μαστιγώνουμε πολλές φορές, για να το σώσουμε. Έτσι και το επαναστατημένο παιδί, δεν το αφήνουμε ελεύθερο και ασύδοτο, αλλά χρησιμοποιούμε, αντί για χαλινάρι, την αυστηρότητα και την τιμωρία, για να το συγκρατήσουμε στο δρόμο προς το γκρεμό και να το σώσουμε (“Περί παίδων ανατροφής”, (MG 63, 767- 768). Εκείνους που “σκανδαλίζονται” από τη φράση του Χρυσοστόμου “μαστίζεις πολλάκις” (το μαστιγώνουμε πολλές φορές) και διερωτώνται πώς είναι δυνατόν να συνιστά ο μέγας εκκλησιαστικός Πατήρ τη χρήση σωματικών ποινών, απαντούμε τα εξής: Η παρομοίωση του παιδιού με το άλογο δεν πρέπει να εκλαμβάνεται κατά γράμμα. Το “ξύλο” εξάλλου ήταν στην εποχή του Χρυσοστόμου πίνει πολύ συνηθισμένη. Πρέπει ακόμη να ληφθεί υπόψη ότι εδώ γίνεται λόγος για παιδιά, που πρέπει να σώσουμε, και όχι για εφήβους και νέους, για τους οποίους ουδέποτε συνιστά σωματικές ποινές.

- “Δεν είναι πάντοτε καλό να επιθέτουμε μαλακά φάρμακα, που δεν προκαλούν πόνο, αλλά όταν η πληγή δύσκολα υποχωρεί, πρέπει να χρησιμοποιούμε και εκείνα που είναι στυφά και εκείνα που προκαλούν πόνο, για να γίνει γρήγορα η θεραπεία” (MG53, 57). “Αν επιμένετε στα ίδια, αφού ακονίσω περισσότερο το μαχαίρι, θα κάμω την τομή βαθύτερη” (MG 57, 82).

- “Όταν ο μαθητής είναι νωθρός και βραδύς στο μυαλό, τότε ο δάσκαλος πρέπει να χρησιμοποιεί το κεντρί, δηλαδή αυστηρό και απότομο τρόπο, για να τον απαλλάξει από τη μεγάλη νωθρότητα” (MG 59, 247). 

- Ο Χρυσόστομος πιστεύει ότι στην παιδική ηλικία είναι απαραίτητη η αυστηρότητα.  Ιδού οι σκέψεις του: “Οι γονείς, όταν στέλνουν τα παιδιά τους στο σχολείο, ορίζουν παιδαγωγούς, απειλούν με τιμωρίες, τα περιφρουρούν με το φόβο, και, όταν περάσουμε ασφάλεια την παιδική ηλικία και αποκτήσουν καλές έξεις, τότε τους εμπιστεύονται και τιμές και αξιώματα και καλοπέραση και όλο τον πλούτο τους” (MG 49, 168-ΕΠΕ  30, 648).

- Όταν το κακό πληθυνθεί, πρέπει να γίνεται χρήση της εξουσίας και να λαμβάνονται αυστηρά μέτρα (MG 62, 257).

- Υπάρχουν περιπτώσεις που είναι ανάγκη να τηρήσουμε αυστηρή στάση και απέναντι των καλών, για να μη χαλαρώσουν την προσπάθειά τους και παρασυρθούν (MG 49, 327).

 

Β΄) Η ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑ ΝΑ ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ

 - Ο λόγος του δασκάλου δεν πρέπει να είναι ούτε κουραστικός, ούτε άτονος, αλλά και στυφός, για να ξυπνάει τους πλαδαρούς, και ευχάριστος, ώστε να μαλακώνει ακόμη και τη σκληρή ψυχή. Αν κατηγορείς υπερβολικά τους μαθητές, περισσότερο θα βλάψει, παρά θα ωφελήσει. Αν πάλι αστειευτεί υπέρμετρα, περισσότερο θα λυπήσει, παρά θα βοηθήσει. ώστε σε όλες τις περιπτώσεις πρέπει να τηρείται το μέτρο (MG 62, 376- 377).

 - Ο Θεός για τη σωτηρία μας χρησιμοποιεί την αυστηρότητα και την επιείκεια (MG 55, 287).

- Ο πνευματικός οδηγός χρειάζεται μεγάλη σύνεση. Η μεγάλη αυστηρότητα μπορεί να οδηγήσει στην απόγνωση, ενώ η έλλειψη οιασδήποτε αυστηρότητας και τιμωρίας, προς εκείνους που σφάλλουν σοβαρά, οδηγεί στην αδιαφορία και ενθαρρύνει στην επιδείνωση της καταστάσεως (MG 48, 635). Το ίδιο κάνει και ο Θεός, συνδυάζει την αγαθότητα με την αυστηρότητα (MG 55, 287. 56, 133. 60, 590). Ο συνετός γιατρός και χειρουργεί και επειδένει τις πληγές (MG 61, 585).

- “Άριστος τρόπος θεραπευτικής είναι το να μη χειρουργεί ο γιατρός, ούτε να καυτηριάζει μόνο τις πληγές, αλλά και να καταπραΰνει τους πόνους με κατάλληλα αναλγητικά φάρμακα (MG 56, 55).

- Ο Απ. Παύλος, όταν άνοιγε βαθιές πληγές με τις αυστηρές παρατηρήσεις του, χρησιμοποιούσε σαν καταπραϋντικό λάδι τα παρηγορητικά λόγια (MG 61, 659).  στους Κορινθίους γράφει: “Τι θέλετε; να έλθω σε σας με την παιδαγωγική ράβδο των παρατηρήσεων και των τιμωριών ή με αγάπη και με πνεύμα πραότητος;” (Α΄Κορ. δ΄21). Και στους Γαλάτες: ”Ω ανόητοι Γαλάτες” (γ΄1) ενώ άλλοτε γράφει: “Παιδάκια μου, για τα οποία δοκιμάζω πόνους και ωδίνες” (Γαλ. δ΄19) (MG 61, 612). Για να καταπραΰνει τους εξοργισμένους ακροατές του χρησιμοποιούσε και την αυστηρότητα και την υποχρεωτικότητα” (MG 60, 654).

- Ο δάσκαλος δεν πρέπει να μεταχειρίζεται με τον ίδιο τρόπο τους μαθητές του. Θα συνδυάζει την αυστηρότητα με την επιείκεια. Αν είναι κατηφής και σκυνθρωπός, θα είναι αποκρουστικός. Αντίθετα, αν είναι πολύ διαχυτικός, θα τον περιφρονήσουν και θα τον καταπατήσουν οι μαθητές (MG 62, 377).

 

Γ΄) ΝΑ ΤΗΝ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ, ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΕΠΑΙΝΟΣ

 - Η αυστηρότητα πρέπει να εναλλάσσεται με την καλοσύνη (MG 53, 62). 

- Ένας σπλαχνικός κύριος,  όταν θυμώσει και μαστιγωσει το δούλο του, μετά του επιδένει στις πληγές, για να τον θεραπεύσει (MG 54, 593.

- Η αυστηρή συμπεριφορά πρέπει να συνδυάζεται με λόγια αγάπης και έπαινο (MG 61, 585).

 

Δ΄) ΩΦΕΛΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑ

 - Η αυστηρότητα και οι απειλές βοηθούν τα παιδιά να κόψουν κακές συνήθειες και να αποκτήσουν καλές αρχές (MG 49, 196. 49,168).

- Είναι παιδαγωγικό μέσο που μπορεί να φέρει καρπούς και να απαλλάξει από σοβαρά ελαττώματα (ΕΠΕ 30, 648. ΜG 55, 72). “Πάντοτε χρειαζόμαστε κάποιο χαλινάρι, ώστε να βαδίζουμε  φρόνιμα” (ΕΠΕ 30, 440).

- Μας βοηθεί να φοβόμαστε το κακό. μας χαρίζει σύνεση, λογικές σκέψεις και συμπάθεια. Εξαφανίζει τη νωθρότητα. χαλιναγωγεί τα εσωτερικά πάθη. Αποκρούει τους εξωτερικούς πειρασμούς (MG 60, 53- 54). 

- Έχει θεραπευτικά αποτελέσματα (MG 55, 448- 449).

 

Ε΄) ΡΕΠΟΥΜΕ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΣΚΛΗΡΟΤΗΤΑ, ΜΕ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΝΑ ΖΗΜΙΩΝΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΖΗΜΙΩΝΟΥΜΑΣΤΕ

 - Οι άνθρωποι γενικά κατακρίνουν τους άλλους με ευχαρίστηση και σκληρότητα (MG 49, 287).

- Είναι γνώρισμα σκληρών και άθλιων ανθρώπων τονα εξοργίζονται για ασήμαντα πράγματα (MG 61, 612).  Στην κατηγορία αυτή υπάγονται δυστυχώς και πολλοί γονείς, που στεναχωρούν τα παιδιά τους για ασήμαντες αφορμές.

- Η σκληρότητα είναι απόδειξη αφροσύνης (MG 62, 361).

- Η αυστηρότητα είναι απάνθρωπη, όταν την δείχνουμε προς τους φτωχούς και αδύνατους (MG 61, 95).

- Οι ασυμπαθείς και σκληροί προς τους άλλους είναι ασυγχώρητοι (MG 48, 733ε΄).

- Εκείνος που κρίνει με αυστηρότητα τα ελαττώματα των άλλων, δεν θα βρει κανέναν να του δώσει συγνώμη (MG 54, 621).

- Οι παρθένες της παραβολής έμειναν έξω από το θείο νυμφώνα, γιατί ήταν άσπλαχνες (MG 61, 472).

- Ο ανελέητος στις πτώσεις των άλλων αυξάνει πολύ τον αριθμό και το βάρος των αμαρτημάτων του (MG 49, 55).

- Ο άρρωστος και ο μανιακός δε σωφρονίζονται με την αυστηρότητα (MG 54, 400).

- Η αυστηρότητα αποθαρρύνει τον ηθικά πεσμένο:

“Αν σε εκείνον που έχει πέσει, χρησιμοποιήσεις την αυστηρότητα, ουδέποτε θα ανορθωθεί ηθικά, διότι με ποια ελπίδα να αλλάξει συμπεριφορά;”. Αλλά και εκείνος που είναι σταθερό στο καλό, όταν ακούσει, ότι δεν θα στεναχωρηθεί, αν πέσει στο κακό, θα επαναστατήσει (MG 63, 215).

 

ΣΤ΄) ΤΙ ΘΑ ΣΚΕΠΤΟΜΑΣΤΕ, ΓΙΑ ΝΑ ΤΗΝ ΑΠΟΦΕΥΓΟΥΜΕ

 Να σκεπτόμαστε την επιείκεια, την πραότητα και την αγάπη του Κυρίου  και μάλιστα απέναντι σε εκείνους που Τον εχθρεύονταν, Τον ράπιζαν και τον ονόμαζαν δαιμονισμένο  και μανιακό και τους οποίους εξακολουθητικώς ευεργετούσε. 

“Να σκεφτόμαστε συνεχώς τα σφάλματα και τις αμαρτίες μας, να πενθούμε”. Όποιος πενθεί δεν θυμώνει, ούτε αγανακτεί, αλλά “στενάζει πικρά και κλαίει πικρότερα” (MG  59, 332, 335- 336).

 

Ζ΄) ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΥΣΤΗΡΟΙ, ΟΤΑΝ ΕΠΙΒΑΛΛΕΤΑΙ, ΕΣΤΩ ΚΙ ΑΝ ΓΙΝΟΜΑΣΤΕ ΔΥΣΑΡΕΣΤΟΙ

 - Όταν πρέπει θα είμαστε αυστηροί, έστω κι αν γινόμαστε δυσάρεστοι. Πολλές φορές δεν ωφελούμε με εκείνα που ευχαριστούν, αλλά με εκείνα που στεναχωρούν.  Αυτό είναι το χρέος του παιδαγωγού, του γιατρού, του δικαστή, του νομοθέτη (MG 60, 53- 54). 

- Οι γονείς και οι δάσκαλοι πρέπει να ενεργούν ως παιδαγωγοί και όχι ως δημαγωγοί. Είναι προτιμότερο να λυπήσουν προσωρινά τα παιδιά με κάποια αυστηρά μέτρα που θα λάβουν, παρά να τα καλοπιάνουν και να τα καταστρέψουν (MG 60, 226).

- Ο σωστός παιδαγωγός “Δεν ενθαρρύνει μόνον, αλλά  και αποστομώνει αυτόν που υποστηρίζει τα μη ορθά…  Διότι δεν πρέπει να περιποιούμαστε μόνον, αλλά και να δυσαρεστουμε” (MG 61, 245).

 

Η΄) ΑΛΛΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

 - Η αυστηρότητα πρέπει να συνδυάζεται με δάκρυα και συμβουλές (MG 51, 331).

- Ο γιατρός δεν φαίνεται από την αρχή με αυστηρότητα στον άρρωστο (MG 55, 243). Κατά συνέπεια κι εμείς κατ’ αρχήν δεν πρέπει να φερόμαστε με αυστηρότητα στα ανώριμα και συχνά προβληματικά παιδιά, παρά μόνον όταν υπάρχει ανάγκη.

- Η αυστηρότητα του δασκάλου και του γονιού δεν πρέπει να οδηγεί το παιδί στην απογοήτευση, όπως και η καλή του συμπεριφορά δεν πρέπει να το ενθαρρύνει, ώστε να καταντήσει στην αναίδεια και την αδιαφορία (MG 60, 590ε΄).

- Οι Αποστολοι ενεργούσαν πάντοτε με επιείκεια και ημερότητα (MG 60, 57, 95).

- Ο λόγος μας δεν πρέπει να είναι αυστηρός, αλλά συγκαταβατικός, σύμφωνος με την πνευματική κατάσταση των συνομιλητών μας (MG 59, 408). 

- Οι γονείς φοβερίζουν τα παιδιά τους με λόγια, για να απομακρύνουν τη δική τους οργή και να αποφύγουν την τιμωρία των παιδιών τους (MG  55, 99).

-  τόσο η αυστηρότητα όσο και η επιείκεια μπορούν να χρησιμοποιούνται ανάλογα με το χαρακτήρα του ανθρώπου που θέλουμε να παιδαγωγήσουμε (MG 60, 245).

 

Κεφ. 3 - Εισαγωγικά κεφάλαια, Η Αυστηρότητα, (σελ. 48-54), Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Αγ. Ιω. Χρυσοστόμου, τόμος Α΄, Αγαθότητα-Αχαριστία, Βασιλείου Δ. Χαρώνη με συνεργασία Ουρανίας Α. Λαναρα, Αθήνα 1993.