Ο ρόλος γνωστών και αγνώστων Ελληνίδων*
Λίτσα Νικολάου-Σμοκοβίτη Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας
Η επέτειος του 1821, κορυφαία στο εθνικό μας εορτολόγιο, μας καλεί κι εφέτος να εκπληρώσουμε το διπλό μας χρέος: χρέος της καρδιάς και του νου. Μας καλεί να καταθέσουμε ευλαβικά την ευγνωμοσύνη μας στη μνήμη όλων εκείνων, γνωστών και άγνωστων ανδρών και γυναικών, που με το έργο και τη θυσία τους ξανάφεραν τον ελληνισμό στο προσκήνιο της ιστορίας. Ακόμη, μας ζητεί να συνειδητοποιήσουμε το νόημα του ανεπανάληπτου αυτού εθνικού αγώνα, αναζητώντας και προσδιορίζοντας τη θέση και τη σημασία του στην ιστορική πορεία του έθνους.
Επισκοπώντας το μεγάλο εκείνο εθνικό γεγονός, διαπιστώνουμε κατ’ αρχήν ότι είναι εξωπραγματική οποιαδήποτε αβασάνιστη ένταξη του ’21 σε δογματικά σχήματα. Ο αγωνιστικός παλμός συγκλόνισε βαθιά ολόκληρο τον ελληνισμό και άγγιξε κάθε νεοελληνική ψυχή πέρα από ταξικές διαφορές και πικρίες. Τό όραμα της λευτεριάς είχε λάμψει στα μάτια των κλεφτών και των αρματωλών. Από τη λάμψη αυτή φωτίσθηκε και η γυναίκα, η Ελληνίδα της σκλαβιάς, που παραστέκει στον αγώνα των αντρών. Μέσα της αναδύεται πια εκείνο το διαφορετικό της ψυχής περιεχόμενο, η υπερήφανη συνείδηση της λευτεριάς του άτομου. Η φλογερή διακήρυξη του Ρήγα, σαν εγερτήριο σάλπισμα, ερχόταν να σημάνει το συναγερμό της Λευτεριάς σ’ όλους τους λαούς και να διακηρύξει την ιερότητα των απελευθερωτικών σκοπών ενός λαού που είχε ορκιστεί να συντρίψει τις αλυσίδες και να καταλύσει την τυραννία του Σουλτάνου.
Συνήθως εξαίρονται οι αγώνες και οι προσωπικότητες ηρωικών ανδρών στην υπόθεση της Ελευθερίας και έχει σχεδόν ταυτιστεί στη συνείδηση των Ελλήνων ο Αγώνας με την παρουσία ανδρών αγωνιστών, ανδρών γενναίων, ηρώων παλικαριών, που με τους τίμιους αγώνες τους, τη θυσία τους και την πίστη στην ελευθερία μας έδωσαν σήμερα το δικαίωμα να ζούμε ελεύθερα. Εύλογα όμως τίθεται το ερώτημα όσον άφορα τις γυναίκες. Η γυναίκα απουσίαζε από τον Αγώνα αυτό; Ποιά η θέση της και ποιός ο ρόλος της σ’ αυτόν; Ήταν ένας ρόλος δευτερεύων που δεν άξιζε να απασχολήσει ιδιαίτερα την Ιστορία; Γιατί βέβαια δεν υπήρχε κανένας λόγος να παρασιωπάται ο ρόλος της γυναίκας στην προετοιμασία και τη διεξαγωγή του Αγώνα για την ελευθερία από τους ιστορικούς μας. Ήταν ένας ρόλος ενσυνείδητος; Μπορούσε εκείνη την εποχή η γυναίκα να έχει συνείδηση της θέσης και της αποστολής της σε μια ιστορική πραγματικότητα που σε λίγο θα τέλειωνε για ν’ ανοίξει η αυλαία σε μια νέα κοινωνία του ελεύθερου Ελληνικού έθνους; Ή μήπως, στο γενικότερο κοινωνικό κλίμα της υποτίμησης της γυναικείας παρουσίας σε όλους τους τομείς, παρασιωπήθηκε κάπως ενσυνείδητα και σκόπιμα; Ή συγκυρίες και τυχαίες περιστάσεις την έφεραν στο προσκήνιο του Αγώνα; Ήταν απλός επίκουρος του άνδρα και παρασκηνιακός συντελεστής ή έδρασε ενεργά στο προσκήνιο της ιστορίας με αυτοπεποίθηση και αυτοδυναμία και προσωπική εθνική υπερηφάνεια, ως πρωτοπόρος με το παράδειγμά της;
Θεώρησα χρέος μου, ανταποκρινόμενη στην εντολή των Πρυτανικών Αρχών να εκφωνήσω τον πανηγυρικό της εθνικής επετείου, βοηθώντας έτσι να συνειδητοποιήσουμε μαζί την παρουσία του γυναικείου δυναμικού στην επαναστατική εκείνη περίοδο και να επισημάνουμε τη θέση και το ρόλο της Ελληνίδας γυναίκας στις κρίσιμες ημέρες του Αγώνα για την ελευθερία, την εθνική ταυτότητα και την αναβίωση του ελληνισμού.
Οφείλω να ομολογήσω ότι, παρά τη γνώση των ιστορικών γεγονότων που από μικρή ηλικία έχουμε πάρει και που σχετίζονται με ονόματα γυναικών, όπως της Μπουμπουλίνας, της Μαντώς Μαυρογένους κ.ά., η αφορμή αυτή για συστηματικότερη μελέτη και ανίχνευση του ρόλου των γυναικών μου αποκάλυψε στιγμές μεγαλείου ελάχιστα γνωστές και μου προκάλεσε συγκίνηση πού σπάνια νιώθουμε για μεγάλες ηρωικές στιγμές της ιστορίας μας.
Για τη δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους μετά τη μακρόχρονη περίοδο της Τουρκοκρατίας αγωνίσθηκε και η γυναίκα όσο και ο άνδρας, άλλοτε συμπαραστέκοντάς τον και άλλοτε παίρνοντας αποφασιστική θέση και πρωτοβουλία η ίδια.
Φαίνεται ότι οι ιστορικοί μας δεν τίμησαν όσο της άξιζε την ομαδική εκείνη συμβολή της Ελληνίδας στην Επανάσταση. Η ιστορία δεν ασχολήθηκε ποτέ ειδικά με τις ηρωίδες. Λίγος λόγος μόνο έχει γίνει γι’ αυτές, και οι περισσότερες παρέμειναν άγνωστες ή εντελώς συγκεχυμένες μορφές.
Κανένας στην Ελλάδα δεν φαινόταν να ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις γυναίκες, οι όποιες έδρασαν, διέπρεψαν ή θυσιάστηκαν για την πατρίδα τους, στό βαθμό πού αρμόζει. Μόνο παρεμπιπτόντως έχουν αναφερθεί μερικές. Ποιές ήταν; Πού έδρασαν; Ποιές ήταν οι πράξεις τους; Ποιά η ζωή τους, τα αισθήματα, τα κίνητρα και ο χαρακτήρας τους; Και ποιά υπήρξε, όχι μόνο η θέση λόγω των περιστάσεων, άλλα και η πρωτοβουλία και η συμμετοχή της Ελληνίδας στον Εθνικό Αγώνα; Είναι τυχαίο ότι και αυτός ο Παπαρρηγόπουλος δεν αναφέρεται στις γυναίκες ηρωίδες; Ή ότι ο Νικόλαος Δραγούμης περιγράφοντας την Εθνοσυνέλευση του 1827 στην Τροιζήνα αγνοεί τη σπουδαία δράση της Μαντώς Μαυρογένους; Από τους ιστορικούς του Σουλίου μόνο ο Περραιβός αναφέρεται στό ηρωικό δράμα των γυναικών.
Μια πρώτη μαρτυρία έχουμε μέσα από το ελληνικό τραγούδι. Η δημοτική λαϊκή μας ποίηση, πιο δίκαιη, τραγούδησε τη γυναίκα του Αγώνα με εμπνευσμένα τραγούδια. Από τους προσωπικούς Έλληνες ποιητές, η φαντασία του Σολωμού σε μνημειώδεις στροφές αποθανάτισε στιγμές ηρωικές από το Ζάλογγο, το Μεσολόγγι, τα Ψαρά. Ο Σολωμός ύμνησε τις Ελληνίδες του Αγώνα και ιδιαίτερα τις Σουλιώτισσες στις στροφές του «Ύμνου της Ελευθερίας» και τις γυναίκες του Μεσολογγίου στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους». Η Ευανθία Ν. Καΐρη, η συγγραφέας του δράματος «Νικηράτου», διαλαμβάνει τα της ηρωικής θυσίας του Μεσολογγίου.
Είναι αξιοπερίεργο πώς μόλις το 1933 έχουμε από μια γυναίκα, την Σωτηρία Αλιμπέρτη, την πρώτη ενθουσιώδη συγγραφέα και ερευνήτρια, μια αξιόπιστη πηγή. Η Αλιμπέρτη, ορμώμενη τόσο από ιστορικό ενδιαφέρον όσο και από υψηλό εθνικό αίσθημα, ασχολήθηκε συστηματικά με τις ηρωίδες γυναίκες, ερεύνησε με ακρίβεια ό,τι τις αφορά και ανάστησε με την πνοή και τη φλόγα του ενθουσιασμού της, τον τρόπο που έζησαν μέσα στις ιστορικές περιστάσεις και τα γεγονότα με τα οποία συνδέονται η ζωή και οι πράξεις τους. Επίσης ο ιστορικός της Ιατρικής Γεώργιος Κ. Πουρναρόπουλος αργότερα επεσήμανε το μέγεθος της συμβολής των γυναικών στην υγειονομική περίθαλψη των αγωνιστών άλλα καί του σκλαβωμένου λαού γενικώτερα και στη δημιουργία των πρώτων νοσοκομειακών μονάδων του Αγώνα.
Ξένοι περισσότερο, παρά Έλληνες, ιστορικοί και περιηγητές της εποχής αφιέρωσαν λαμπρές σελίδες στην Ελληνίδα αγωνίστρια. Βασικές μαρτυρίες της φιλοπατρίας και του ηρωισμού των Ελληνίδων παρέχουν αυτόπτες μάρτυρες, ποιητές, συγγραφείς, φιλέλληνες αγωνιστές, ιστοριογράφοι και ζωγράφοι. Ο Pouqueville, στην τετράτομη ιστορία του της «Αναγέννησης της Ελλάδας» εκφράζει το θαυμασμό του για τον ηρωισμό των γυναικών της Ελλάδας και τη ζωηρή συγκίνηση και τη συμπάθεια του για τις θυσίες τους, τις κακουχίες και τα μαρτύρια τους. Ο Ginouvier, κατά τη διάρκεια του Αγώνα, έγραψε με ενθουσιασμό βιβλίο στο Παρίσι για την ηρωίδα Μαντώ Μαυρογένους από πληροφορίες που συνέλεξε από φιλέλληνες αγωνιστές, οι οποίοι εγνώρισαν στην Ελλάδα τη μεγάλη ηρωίδα. Μακρά θα ήταν η απαρίθμηση όλων εκείνων που ασχολήθηκαν με την Ελληνίδα του Αγώνα, όπως οι Γάλλοι Blancard, Fauriel, ο Άγγλος Eton, ο Γερμανός Bartholdy, οι Ιταλοί Ciampolini, Zechinni και Ελληνικής καταγωγής λογοτέχνες που ζούσαν στο εξωτερικό, όπως η Δόρα Δ᾽ Ίστρια και άλλοι. Εξάλλου έχουμε μαρτυρίες από φιλέλληνες αγωνιστές, όπως ο Auguste Fabre, ο Holland και υπέροχα έργα ζωγράφων όπως του Scheffer, του Friedel, που κοσμούν το Λούβρο και άλλα ξένα μουσεία.
Ι. Ελληνική πραγματικότητα
Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε αντικειμενικά και δίκαια το βαθμό και την ποιότητα της συμμετοχής των Ελληνίδων, γνωστών και άγνωστων γυναικών, στον Ελληνικό αγώνα, πρέπει να δουμε καθαρά ποιά ήταν η θέση τους μέσα στην κοινωνία κατά τη διάρκεια της στροφής του αιώνα από τον 18ο στον 19ο, και μέσα από ποιές κοινωνικές συνθήκες ξεπήδησαν.
Τη θέση της γυναίκας καθόριζαν οι άνδρες. Όπως φαίνεται από τους σύγχρονους ιστορικούς, η θέση της γυναίκας μέσα στην ελληνική κοινωνία ήταν πάντα βασισμένη στη διπλή της ιδιότητα της συζύγου και μητέρας. Ενός ανθρώπου που η ύπαρξή του είναι σχετική και δεμένη με την ύπαρξη άλλων προσώπων. Από τις μεγάλες κοινωνικές δομές και λειτουργίες η γυναίκα φαίνεται να απουσιάζει. Παρακάτω θα αναφέρουμε μερικούς επιλεγμένους θεσμικούς τομείς:
Στη διοίκηση του καιρού εκείνου η γυναίκα δεν είχε καμιά παρουσία. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Ελληνική Διοίκηση ήταν εξαρτημένη από την ανδροκρατούμενη τουρκική αντίληψη για τη διοίκηση. Δεν έχουμε γυναίκες «προεστούς» ή «κοτζαμπάσηδες».
Ο ρόλος της γυναίκας στην Εκκλησία, ως οργανωμένο θεσμό, ήταν σχεδόν ανύπαρκτος ή μηδαμινός. Όμως η Εκκλησία είχε εμπιστευθεί στη γυναίκα τη μετάδοση της ορθόδοξης πίστης και την επιβίωση του Ελληνισμού.
Στην εκπαίδευση μέσα στην ελληνική επικράτεια δέν αναφέρονται γυναίκες πού να ξεπερνούν τό επίπεδο τής κοινής παιδείας (βασικά γράμματα) ή να αναλαμβάνουν υπεύθυνους διδακτικούς ρόλους. Έκτος λί γων εξαιρέσεων, γιά τις ευρείες μάζες των Ελληνίδων ό αναλφαβητισμός αποτελεί τον κανόνα.
Στον τομέα της οικονομίας υπήρχε μια αξιόλογη συμμετοχή της γυναίκας (στην παραγωγή). Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι γυναίκες αναγκαστικά, ιδιαίτερα οι γυναίκες του λαού των αγροτικών περιοχών, έπαιρναν μέρος στην αγροτική καλλιέργεια, στην κτηνοτροφία, είτε βοηθητικά είτε και πρωταγωνιστικά, όταν έλειπαν οι άνδρες στα βουνά (καταδιωκόμενοι από τους Τούρκους), είτε στο εξωτερικό (όπως στην Ήπειρο). Ωστόσο η συμμετοχή της Ελληνίδας στην εξωτερική εργασία, είναι πολύ μικρή. Εργάζεται παραγωγικά μεν άλλα μέσα στο σπίτι, συνήθως με τον αργαλειό, γιά να καλύψει τις ανάγκες του νοικοκυριού και να διαθέσει τα προϊόντα της στην αγορά, ώστε να ενισχύσει το φτωχό οικογενειακό προϋπολογισμό.
Στην οικογένεια ο ρόλος της γυναίκας ήταν περιορισμένος αλλά σημαντικός. Είχε τη φροντίδα του νοικοκυριού και την ευθύνη για την ανατροφή των παιδιών.
Στην κοινωνία της εποχής, μπορούμε να διακρίνουμε δύο κατηγορίες γυναικών: Πρώτα τις απλές γυναίκες του λαού. Αυτές ήταν περιορισμένες στο σπίτι, ως σύζυγοι και μητέρες. Λίγες γυναίκες άνηκαν σε προνομιούχο τάξη, δηλαδή σε οικογένειες που είχαν κάποια οικονομική, κοινωνική ή πολιτική υπεροχή. Αυτές είχαν μεγαλύτερη μόρφωση και δυνατότητες για ανάπτυξη της προσωπικότητας τους και ευρύτερη ενημέρωση.
Παρόλο πού οί κοινωνικές συνθήκες τής εποχής προόριζαν τή γυναίκα να παίζει δευτερεύοντα ρόλο μέσα στο σπίτι, αυτή μέσα άπό τήν ελεγχόμενη ζωή, τήν εξάρτηση, τή σκιά, έδωσε δείγματα μεγαλείου και επαναστατικής ετοιμότητας.
Η Ελληνίδα πράγματι στέκει με θάρρος στις πρώτες γραμμές της μάχης. Παλεύει με την ίδια υψηλή συνείδηση, τα ίδια ιδανικά του άνδρα και το όπλο στο χέρι. Ριψοκινδυνεύει και θυσιάζεται όμοια με τον άνδρα για την τιμή και τη λευτεριά της πατρίδας. Κι ακόμα είναι η μάνα που ανάθρεψε και γαλούχησε τις γενεές των ηρώων. Η προσφορά της Ελληνίδας στον Αγώνα του 1821-1829 για την ανεξαρτησία είναι μεγάλη και πολλαπλή. Πολεμά σαν άνδρας πλάι στον άνδρα ή και στη θέση του, με τόλμη και λεβεντιά, ηρωισμό και αυτοθυσία. Ανέλαβε έτσι νέες ατομικές ευθύνες, ενώ ήταν κοινωνικά και οικονομικά ακόμα εξαρτημένη, δεσμευμένη μέσα στις συμπληγάδες της παραδοσιακής οικογενειακής δομής και του νοικοκυριού, με τα ατελή κοινωνικά μέτρα και την εξακολούθηση της νοοτροπίας των ξεχωριστών ρόλων ανάμεσα στα δύο φύλα.
Η Ελληνίδα της Επανάστασης έκανε μίαν αντίσταση συστηματική, η οποία καθοριζόταν από το κλειστό σύστημα της πίστης της και το κοινωνικό της σύστημα. Η ελευθερία για τη γυναίκα αυτή δεν ήταν ένας μύθος που τον είπε η γιαγιά της, αλλά μια πνευματική αρχή. Η δράση της, οι ηρωικές της πράξεις στον αγώνα της ελευθερίας φανερώνουν έναν κόσμο αξιών, έναν κόσμο φυσικής ανατροφής και οικογενειακού περιβάλλοντος, που βρίσκεται έξω από τις υλικές αξίες και το μικροσυμφέρον, έναν αλτρουισμό που δείχνει μια κοινωνική θέληση και μίαν αναπτυγμένη ιδέα για την εποχή εκείνη.
Αυτές οι συνθήκες προσδιόριζαν την ταυτότητα της Ελληνίδας του Αγώνα. Παρά τις δύσκολες συγκυρίες, μπόρεσε να αναλάβει υπερήφανα τις ευθύνες της και να αναδειχθεί ηρωίδα σε όλα τα επίπεδα όταν το πλήρωμα του χρόνου της ανάθεσε να διαδραματίσει το ρόλο της.
II. Ηρωικές στιγμές: Γνωστές και άγνωστες Ελληνίδες
Μέσα από τα ιστορικά γεγονότα βλέπουμε να προβάλλουν δύο μορφές ηρωίδων γυναικών της Επανάστασης:
1) Οι ηγετικές γυναικείες μορφές, που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη μάχη, είτε ως καπετάνισσες είτε ως απλές αγωνίστριες.
2) Οι απλές ανώνυμες Ελληνίδες, γυναίκες του λαού, που έπαιξαν ένα επικουρικό και περισσότερο παραδοσιακό ρόλο μέσα στην οικογένεια, άλλα πρόσφεραν άλλου είδους και εξίσου σημαντικές θυσίες (εμμένοντας στις αρχές, στις αξίες, στην παράδοση, συμπαραστέκοντας στον Αγώνα, ζώντας τα γεγονότα και δρώντας με το δικό τους αφανή τρόπο, θυσιαζόμενες, αυτοκτονώντας, προσφέροντας τα παιδιά τους).
Και οι δύο αυτές κατηγορίες γυναικών συνέβαλαν ουσιαστικά στον Αγώνα, μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων τους. Η πρώτη έχει περισσότερο ή λιγότερο αναγνωρισθεί και πολλές από τις ηρωίδες αυτές παρέμειναν επώνυμες στην ιστορία. Αλλά δεν θα ήταν δίκαιο να παραγνωρισθεί και η συμβολή του μεγάλου πλήθους των ανώνυμων απλών Ελληνίδων.
Γυναικείες ηγετικές μορφές:
Στην κατηγορία των γυναικείων ηγετικών μορφών θα πρέπει να διακρίνουμε τις καπετάνισσες, αυτές που έπαιξαν ηγετικό και καθοδηγητικό ρόλο και τις άλλες αγωνίστριες που ακολούθησαν και που η συμβολή τους υπήρξε εξίσου σημαντική και καθοριστική για την έκβαση του Αγώνα, παρόλο που δεν είχαν τη βαρύτητα της χαρισματικής παρουσίας των άλλων. Ηγετικές μορφές ήταν:
α. Οι καπετάνισσες
Ενδεικτικά θα αναφέρω ως πρώτες καπετάνισσες, τη Μόσχω Τζαβέλλα και τη Χάιδω Σέχου, που πολέμησαν με το σπαθί στο χέρι και πρώτες στη μάχη υπερασπίσθηκαν το Σούλι. Τη Λένα Μπότσαρη, όμορφη και υπερήφανη καπετάνισσα, που έκλεισε με 200 γυναίκες στα Τζουμέρκα του Σέλτσου την τελευταία πράξη του δράματος του Ζαλόγγου. Η ηρωική Γαλαξειδιώτισσα Αλεφάντω και η ένδοξη ηρωίδα Παπαδιά Κουρκουμέλη στο Μεσολόγγι πολέμησαν ανδρεία, καθώς και η γυναίκα του Κίτσου Τζαβέλλα. Πρώτη και μεγάλη η Μπουμπουλίνα, ανάμεσα στις ηρωίδες της θάλασσας! Το όνομά της συμβολίζει ό,τι γενναίο έχει να επιδείξει η ιστορία της γυναίκας. Η παρουσία της πλανιέται στην πολιορκία του Ναυπλίου και της Τριπολιτσάς, στο Άργος, στη Μονεμβασιά. Στα ελληνικά στρατόπεδα ξεσηκώνει τον ενθουσιασμό των αγωνιστών, εμψυχώνει, πολεμά στο πλευρό του Κολοκοτρώνη, έφιππη και αρματωμένη ή όρθια πάνω στον «Αγαμέμνονα», το πρώτο πολεμικό σκάφος της Ελλάδας με τους Σπετσιώτες της. Λιγότερο ίσως γνωστή στέκει μια άλλη θαλασσομάχος ηρωίδα, η Δόμνα Βισβίζη από τη Θράκη. Αφοσιωμένη στη Μεγάλη Ιδέα της Φιλικής Εταιρείας στην οποία μυήθηκε, μόνη, μητέρα τεσσάρων παιδιών, η Δόμνα έγινε καπετάνισσα και πολέμησε ηρωικά. Η Μαντώ Μαυρογένους, η ηρωίδα της Μυκόνου, πολέμησε και ανδραγάθησε στο νησί της. Πολέμησε επίσης στην Εύβοια, στο Πήλιο και στη Φωκίδα. Είχε το βαθμό του Αντιστράτηγου, αξιοσημείωτη διάκριση για την εποχή εκείνη. Εάν δεν υπήρχαν οι μαρτυρίες των ξένων ιστορικών και φιλελλήνων, οι οποίοι είδαν και έκριναν αμερόληπτα, θαύμασαν τη γενναιοψυχία, τη φιλοπατρία και τη μοναδική αυταπάρνηση της εξαίσιας αυτής γυναίκας, τίποτα ίσως δεν θα γνωρίζαμε σήμερα για τη Μαντώ Μαυρογένους. Οι Έλληνες ιστορικοί του περασμένου αιώνα την αγνόησαν παραδόξως.
Οι Κρητικές επίσης δεν υστέρησαν στη μεγάλη συμβολή για την επιτυχία του Αγώνα. Η ηρωική καπετάνισσα Χαρίκλεια Δασκάλακη ανδραγάθησε στο Αρκάδι και ήταν η ψυχή της άμυνας του, ενώ τα τρία παιδιά της έπεσαν στις μάχες του 1866. Όχι λιγότερο ένδοξη είναι η καπετάνισσα Παντελιά Κωνσταντάκη από τη Μαλάξα, που διέπρεψε στην επανάσταση του 1897. Η ηρωίδα Μανιάτισσα Κωνστάντια Ζαχαριά επί κεφαλής 250 παλικαριών και λίγων γυναικών αγωνίστηκε γενναία και απέκρουσε τον εχθρό. Η Ζαχαριά ύψωσε στη Σπάρτη πρώτη τη σημαία της επανάστασης και έδωσε το σύνθημα. Η Σπαρτιάτισσα Σάββαινα, στο Βαλτέτσι, διατρέχει το στρατόπεδο, πολεμά πλάι στον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη και τους άλλους οπλαρχηγούς. Η Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη, η πρωτοκαπετάνισσα και μάνα του Θόδωρου, είναι επίσης μεγάλη ηρωίδα. Παίρνει μέρος σε μάχες, εμψυχώνει άνδρες και γυναίκες και παρακινεί τα παιδιά της στον αγώνα. Πολέμησε και ανδραγάθησε στη Μάνη, στους πύργους της Καστάνιτσας. Υπήρξε σύζυγος και μητέρα ιδανική· ο Θόδωρος της είχε απεριόριστο σεβασμό. Η Ρουμελιώτισσα Ασήμω Γκούρα διέπρεψε και αναδείχθηκε ηρωίδα στη μεγάλη πολιορκία της Ακρόπολης της Αθήνας (1826-27), ως γυναίκα του Φρούραρχου Γκούρα. Είναι η περίφημη Γκούραινα, η ηρωίδα της Ακρόπολης. Ανάμεσα στις μεταγενέστερες ηρωίδες συγκαταλέγεται η Μαργαρίτα Μπασδέκη, που ανδραγάθησε κατά την επανάσταση του Πηλίου το 1878, πολεμώντας επί κεφαλής 70 γυναικών του Πηλίου και τρέποντας σε φυγή τους Τούρκους.
β. Άλλες αγωνίστριες
Πολλές περιπτώσεις ηρωίδων γυναικών αναφέρονται από ξένους ιστορικούς αλλά και από τη δημοτική μας ποίηση. Γυναικών που πολέμησαν σκληρά στις διάφορες φάσεις της Εθνεγερσίας, με τα μικρά τους ονόματα εγκατεσπαρμένα στο θησαυρό του λαϊκού μας τραγουδιού, που πολέμησαν κατά εκατοντάδες σαν απλοί στρατιώτες, όπως οι Κρητικές, οι Πελοποννήσιες, οι Ψαριανές, οι Χιώτισσες, οι Σουλιώτισσες και άλλες.
2. Απλές γυναίκες του Αγώνα:
Ενώ οι ηγετικές μορφές και οι άλλες αγωνίστριες, επώνυμες και ανώνυμες, είναι σχετικά περιορισμένες, οι ηρωικές μορφές των απλών γυναικών του λαού είναι αναρίθμητες. Δυστυχώς δεν έχουμε ιστορικά ντοκουμέντα. Γυναίκες αυτές, θεραπεύτριες, σκυμμένες στον αργαλειό, καλλιεργώντας το χωράφι όταν ο άνδρας αγωνιζόταν, κουβαλώντας φυσίγγια στην ώρα της μάχης —άπλες γυναίκες του λαού που συνέβαλαν κατά τρόπο αξιοθαύμαστο στην έναρξη, στη διεκπεραίωση και στην έκβαση του Αγώνα και στη διατήρηση του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Αυτές οι παραδοσιακές γυναίκες με την έντονη έμμεση παρουσία περιορίσθηκαν στο ρόλο της γυναίκας της εποχής, πιστές στις κοινωνικές αξίες και αφοσιωμένες στον άνδρα, στη θρησκεία, στη μετάδοση των ελληνικών αξιών και ιδανικών, στα παιδιά τους, αλλά έδωσαν έτσι κι αυτές τον εαυτό τους για την Πατρίδα. Ο ρόλος τους στο σπίτι, στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, στη μεταφορά των ιδεωδών υπήρξε εξαιρετικά σημαντικός.
Ο τύπος της Ελληνίδας μάνας καταγράφεται π.χ. στο υπέροχο τραγούδι της «Μάνας των Λαζαίων», όπου η μάνα στέκεται περήφανη και λέει στους γιους της: «Όσο ζείτε, την Τουρκιά να μην την προσκυνάτε». Τη μεγάλη αυτή εντολή ο ανώνυμος ποιητής έθεσε στο στόμα Ελληνίδας μητέρας, καί επί αιώνες ολόκληρους από γενεά σε γενεά η φωνή της αντηχούσε στις καρδιές των Ελλήνων.
Αυτές οι γυναίκες του Αγώνα ήταν πάρα πολλές. Γυναίκες που εμμένουν στις αρχές τους, ζουν τα γεγονότα και δρουν, θυσιάζονται για να μη γίνουν σκλάβες, αυτοκτονούν, συμπαραστέκονται και εμψυχώνουν τους πολεμιστές, τους νοσηλεύουν, τους θεραπεύουν, τους περιποιούνται σαν τραυματίες, τρέφουν τους νέους πολεμιστές, ακόμα σκοτώνουν τα παιδιά τους για να μην προδοθεί ο Αγώνας. Αυτές οι απλές γυναίκες στέκονται δίπλα στον πολεμιστή άνδρα και εξάπτουν το σθένος του με προτροπές και παρακλήσεις, όπως στο Μεσολόγγι. «Δεν τις βαραίνει ο πόλεμος», λέγει ο Σολωμός, «αλλ’ έγινε πνοή τους κι εμπόδισμα δεν είναι, στις κορασιές να τραγουδούν, και στα παιδιά να παίζουν». Κι άλλες διωκόμενες γκρεμίζονταν με τα παιδιά τους, ρίχνονταν στις φλόγες, στα πηγάδια, στη λίμνη ή έχωναν το μαχαίρι στα στήθη τους για να μη συλληφθούν αιχμάλωτες.
Γυναίκες του λαού με μεγάλες και ευγενικές καρδιές, που αμύνονταν στα Ψαρά και πνίγονταν στη θάλασσα ή κατέφευγαν στο Παλαιόκαστρο για να γίνουν πυρανάλωμα της φωτιάς. Γυναίκες που γκρεμνίζονταν μαζί με τα βρέφη τους για να μην υποστούν την ατίμωση. Γυναίκες της Μακεδονίας, όπως η Καρατάσαινα και η Ζαφειράκη, που μαρτύρησαν κατά τον πιο τραγικό τρόπο για να μην αλλαξοπιστήσουν.
Πόσα και πόσα δεν μπορεί ακόμα να μνημονεύσει κανείς από τη συμβολή των απλών αυτών γυναικών του Αγώνα, που με κάθε τρόπο και κάθε θυσία ενίσχυσαν τους αγωνιστές, έθρεψαν ήρωες, διατήρησαν τα εθνικά ιδανικά, υπερασπίστηκαν την τιμή και την ατομική ελευθερία. Πολλές είναι οι απλές αυτές γυναίκες που έδωσαν τη ζωή τους, σιωπηλή συμβολή, για την αναγέννηση της Ελληνικής Πατρίδας. Είναι αδύνατον, δυστυχώς, σε ένα σύντομο πανηγυρικό λόγο να παρουσιασθεί η συμβολή των Ελληνίδων σε όλη της την έκταση.
⧫⧫⧫
Χρέος τιμής προς την προσφορά των Ελληνίδων είναι να ερευνηθεί, πώς μέσα από τις αντίξοες συνθήκες ξεπήδησε η ηρωική μορφή της Ελληνίδας.
Ιδιαίτερη σημασία στη μελέτη μας αυτή αποκτά η ελληνική λαϊκή παράδοση. Θα πρέπει να εξετάσουμε την επίδραση των ηθών και των εθίμων, που αποτελούν την ταυτότητα του λαού μας και τον πολιτισμό του. Μέσα από αυτή την πηγή αντλεί η Ελληνίδα γυναίκα την πίστη, την αφοσίωση στις πατροπαράδοτες αξίες, την αγάπη για την Πατρίδα, την προσήλωση στην ‘Ορθοδοξία.
Θα πρέπει ακόμα να εξετασθούν οι διεθνείς ιστορικές συγκυρίες της εποχής (ο Διαφωτισμός, η Γαλλική Επανάσταση, η Αμερικανική Επανάσταση), που ανέδειξαν γυναικείες μορφές στο εξωτερικό και έδωσαν δείγματα ηρωισμού, μαχητικότητας, ενθουσιασμού, αυτοθυσίας. Και θα πρέπει να διερευνηθεί κατά πόσον αυτές επηρέασαν τις γυναικείες ηγετικές μορφές στην Ελλάδα, ιδιαίτερα τις καπετάνισσες.
Οι καπετάνισσες, λόγω του κοινωνικού και μορφωτικού τους επιπέδου, ζούσαν σε έναν ευρύτερο κοσμοπολίτικο χώρο, διατηρούσαν διασυνδέσεις, ταξίδευαν στο εξωτερικό, είχαν ενημέρωση και πληροφόρηση για το τι συνέβαινε στην Ευρώπη. Η νεώτερη ιστορία μας λέγει ότι διατηρούσαν σχέσεις με τη Φιλική Εταιρεία —είναι πολύ πιθανόν πως είχαν μυηθεί σ’ αυτήν και ήταν ενήμερες για τις νέες τάσεις που επικρατούσαν στην Ευρώπη μετά τη Γαλλική Επανάσταση και την Επανάσταση της Αμερικής. Επίσης γνώριζαν την επαναστατική διακήρυξη του Ρήγα, η οποία κάτω από την επίδραση των γαλλικών κειμένων των Συνταγμάτων του 1793 και 1795 προέβλεπε τη χειραφέτηση των γυναικών ως το σημείο να εκτελούν και οι γυναίκες στρατιωτική θητεία και την καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και στα δύο φύλα. Οι γυναίκες της Γαλλίας άλλα και της Αμερικής είχαν συμβάλει στις Επαναστάσεις με το όπλο στο χέρι, πλάι πλάι μέ τους άνδρες και είχαν προωθήσει ένα νέο πρότυπο της σύγχρονης απελευθερωμένης γυναίκας αγωνίστριας. Προφανώς, τα πρότυπα αυτά είχαν επηρεάσει τις Ελληνίδες των προνομιούχων τάξεων, είχαν δημιουργήσει και ένα ευρύτατο κλίμα φιλελληνισμού που είχε ξεσηκώσει την Ευρώπη της εποχής εκείνης.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι ηγετικές αυτές γυναικείες μορφές του Αγώνα εμφανίζονται περισσότερο στα νησιά (πιο απελευθερωμένες περιοχές, πιο ενημερωμένες), επικοινωνούν με το εξωτερικό, διατηρούν διεθνές εμπόριο κλπ. Στην Κρήτη και στη Μάνη, στην ηπειρωτική Ελλάδα και σε άλλες περιοχές έχουμε ονόματα ηγετικά, αλλά όχι πολλά.
Πέρα άπό τήν ιστορική έρευνα, που θα πρέπει να προχωρήσει σε βάθος, πρέπει επίσης να γίνει μια κοινωνιολογική διερεύνηση που να δώσει απάντηση στα πιο κάτω ερωτήματα:
—Πώς ξεπήδησαν οι ηρωικές μορφές των Αγωνιστριών μέσα από τις αντίξοες κοινωνικές συνθήκες της εποχής;
—Γιατί οι ιστορικοί της εποχής αγνόησαν το ρόλο των Ελληνίδων στον Αγώνα;
—Γιατί αγνοήθηκε η ενεργός συμμετοχή των γυναικών στον Αγώνα και δεν αναγνωρίστηκαν ορισμένα δικαιώματα στη γυναίκα, στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος; (Οί γυναίκες ξαναγύρισαν στον παραδοσιακό ρόλο —δεν τους δόθηκαν προνόμια— κανείς δεν τους αναγνώρισε το ρόλο τους —π.χ. στην Μπουμπουλίνα δεν έδωσαν την πενιχρή σύνταξη γιατί μόνο ως «χήρα αγωνιστή» θα την εδικαιούτο).
—Ποιος ο ρόλος της γυναίκας στη Φιλική Εταιρεία; Ποιος ήταν ο βαθμός μύησής της;
—Τί ρόλο έπαιζαν τα ήθη και τα έθιμα της εποχής (η λαϊκή παράδοση), άλλα και οι διεθνείς συγκυρίες στην υποκίνηση της γυναίκας για ανάμειξη στην Επανάσταση;
Συμπεράσματα
Όπως είδαμε, οι γυναίκες-ηγετικές μορφές αλλά και οι γυναίκες σε βοηθητικούς ρόλους στον Αγώνα είχαν άμεση προσφορά και αναδείχθηκαν με πράξεις συγκεκριμένες, περισσότερο ή λιγότερο ηρωικές.
Όμως υπήρξε και η προσφορά της γυναίκας με το έμμεσο ηρωικό στοιχείο, την πίστη, την υπομονή, τη θέληση, τη στέρηση, την ανατροφή των παιδιών, της γυναίκας που ενίσχυσε το ηθικό του άνδρα, ώστε να συνεχίσει τον αγώνα και πρόσφερε τα παιδιά της για την ελευθερία της Πατρίδας.
Στον Αγώνα αυτό η Ελληνίδα δεν υστέρησε σε τίποτα. Παρά το απρόσφορο κοινωνικό περιβάλλον για τη γυναίκα της εποχής, αυτή ξεπέρασε τη θέση της, όπως προδιαγραφόταν από την ιστορία, την ελληνική παράδοση, την κοινωνική πραγματικότητα και ανέλαβε νέους ρόλους που προσδιορίζονταν από την εθνική της συνείδηση, την υπερηφάνεια της και την πίστη στα μεγάλα ιδανικά της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Η δράση της αυτή την καταξίωσε ιστορικά ως εφάμιλλη σύντροφο του Έλληνα μαχητή στον πολυμέτωπο αγώνα εναντίον του ολοκληρωτισμού και του σκοταδισμού τού τουρκικού ζυγού. Η παρουσία της γυναίκας στην Ελληνική Επανάσταση έδωσε το μέτρο της αυτοθυσίας, της ετοιμότητας για περιφρούρηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, του πατριωτισμού, του αγώνα για την ειρήνη, την ελευθερία και τη δημιουργία έργων πολιτισμού. Η προσφορά της αυτή στηρίζει ακόμα το δικαίωμα της γυναίκας για ισότιμη συμμετοχή στα αγαθά της κοινωνίας.
Οι ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης, γνωστές και άγνωστες, θυσιάστηκαν εξίσου με τον άνδρα. Γυναίκες —πόσες γυναίκες!— που δεν πρόβαλαν στη φωτιά τα στήθη τους, εργάσθηκαν όμως σαν μια ηρωική οπισθοφυλακή, —μητέρες, αδελφές, σύζυγοι,— υψώνοντας στις ψυχές των ανδρών τα μεγάλα εθνικά ιδανικά και φωτίζοντας του εσωτερικού τους κόσμου το μεγάλο δρόμο —γυναίκες με σκυμμένο κεφάλι πάνω στον αργαλειό και με υψωμένη την καρδιά προς την ιδέα της σκλαβωμένης Ελευθερίας και προς την ιερή στιγμή της Επανάστασης. Πρόδρομοι της ελευθερίας και αυτές.
Στο σημερινό μας Μνημόσυνο στον γυναικείο ελληνικό ηρωισμό, ας θυμηθούμε τον ηρωισμό των γυναικών που στάθηκαν ανδρείες, αντάξιες των ανδρών. Αλλά και στην αφανή εκείνη γυναικεία οπισθοφυλακή, που αν δεν άρπαξε τα όπλα στην εκούσια επιστράτευση που εκήρυξε η φωνή της ελεύθερης εθνικής συνείδησης, αγωνίσθηκε όμως με την ψυχή της και με τη φεγγοβολή των εθνικών της ιδανικών πάνω στον σκοτεινό ορίζοντα της ελληνικής δουλείας.
Κάτω από τη γνωστή επιλογή των μεθόδων και σκοποθεσιών, όπου ο άνδρας ήταν κύριος πρωταγωνιστής, δεν αρκεί η μνεία κατ’ επιλογήν ορισμένων επώνυμων γυναικών για την έξαρση του ρόλου της γυναίκας στον Αγώνα αυτό. Επώνυμες και ανώνυμες, γνωστές και άγνωστες, ολόκληρος ο γυναικείος πληθυσμός της προεπαναστατικής Ελλάδας ήταν το ίδιο έτοιμος να ξεσηκωθεί, να συμπαρασταθεί, να συμπαραταχθεί πλάι στον ανδρικό πληθυσμό, ακόμα να πάρει τα όπλα και να βγει στην πρωτοπορία του Αγώνα, βάζοντας κάποτε πιο πάνω και από το μητρικό φίλτρο το πατριωτικό συναίσθημα και τον ενθουσιασμό για την ελευθερία πέρα από τη γυναικεία φυσική αιδημοσύνη και την κατά παράδοση γυναικεία υποτακτικότητα.
Δεν πρόκειται μονάχα για μια παρουσία της γυναίκας συγκρίσιμη με την αντίστοιχη παρουσία του άνδρα. Η εμπλοκή της γυναίκας στην ιστορική εκείνη επαναστατική πραγματικότητα έχει τη δική της αυτοδυναμία, που ίσως ακόμα η ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα δεν έχει οριστικά αποκαλύψει.
Θα ήθελα να κλείσωμε μια σημαντική μαρτυρία του Γάλλου ιστορικού Blancard και να επισημάνω ότι, κατά ενα αξιοπερίεργο και παράδοξο τρόπο, δεν συναντούμε σε σελίδες Ελλήνων ιστορικών τέτοιες μαρτυρίες, που να καταξιώνουν σε τέτοιο βαθμό την Ελληνίδα στον Αγώνα, με εξαίρεση μια γυναίκα, που μόλις το 1933 ζητάει να αναβαθμίσει και να φωτίσει το ρόλο των Ελληνίδων, που υποβαθμίσθηκε ίσως σκόπιμα.
Γράφει ό Γάλλος ιστορικός:
«Στις Ελληνίδες οφείλεται ιδιαίτερη προσοχή και εκτίμηση… Κατά τον ιερό αγώνα της Ανεξαρτησίας ατρόμητες, όπως οι άνδρες, ρίχτηκαν στην πάλη, χωρίς καν ν’ αποβλέψουν, όπως εκείνοι, στη δόξα. Ζήτησαν την αμοιβή τους στις ταλαιπωρίες, με την πεποίθηση πως θυσιάζονται για ό,τι είχαν προσφιλές. Ο Μιαούλης, ο Καραϊσκάκης, ο Κανάρης και τόσοι άλλοι ήρωες του ένδοξου αγώνα είχαν εφάμιλλες τη Μόσχω, τη Δέσπω, την Μπουμπουλίνα, την Κωνστάντια Ζαχαρία, τη Μαντώ Μαυρογένους. Οι γενναίες αυτές γυναίκες αγωνίσθηκαν με ανδρεία και ηρωισμό για την πατρίδα τους και έλαβαν το στεφάνι της δόξας ή τη δάφνη του μαρτυρίου και τον ένδοξο θάνατο».
Βιβλιογραφία
(χρησιμοποιηθείσα επιλεκτικά κατά τη σύνταξη της ομιλίας)
1. Ἀλιμπέρτη, Σ., Αί Ἡρωίδες τῆς Ελληνικῆς Ἐπαναστάσεως. Αθήνα 1933.
2. Αὐδῆ – Καλκάνη, Ι., H επαγγελματικά εργαζόμενη ελληνίδα. Αθήνα. 1978, Έκδ. Παπαζήση, σελ. 15 21.
3. Βρανούση, Α., Ρήγας Βελεστινλής. Αθήνα 1957, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων.
4. Dakin, D., Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923. Μτφρ. Α. Ξανθόπουλου. Aθήνα 1982, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης της Ελλάδας (=Τhe Unification of Greece 1770-1923. London 1972, Ernst Benn Ltd.).
5. Δημοπούλου, Π.Ν., Ἡ θέσις τῆς γυναικός ἐν τῇ κοινωνίᾳ καθ’ ὃλην τὴν διαδρομήν τῶν αἰώνων καὶ αἱ διακριθεῖσαι Ἑλληνίδες ἀπὸ τῆς ἀρχαιότητος μέχρι σήμερον. Αθήνα 1949,σελ. 8185.
6. Δραγούμη, Ν., Ιστορικές Αναμνήσεις, Τομ. Α’.
7. Ευρυγένη, Δ. Ι., «Τὸ Εἰκοσιένα και ὁ Νεοελληνισμός». Λόγος εκφωνηθείς κατά την Εθνικήν Εορτήν της 25ης Μαρτίου 1962 στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
8. Κακλαμανάκη, P., Η θέση της Ελληνίδας στην οικογένεια, στην κοινωνία, στην πολιτεία. ‘Αθήνα 1979, Εκδ. «Παιδεία», σελ. 43 47.
9. Κορδάτου, Γ., Η Κοινωνική Σημασία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821. Αθήνα 1977, Εκδ. «Επικαιρότητα».
10. Κόττου Γραικιώτη, Α., «Μαζικά ξεσηκώματα των Ελληνίδων στην Επανάσταση του ’21 και στην Κατοχή», Δελτίο Συνδέσμου Ελληνίδων Επιστημόνων, 1, 1977.
11. Κυπραίου, Ε., Λόγια Φωτιάς. Αθήνα 1984, Ελληνική Ευρωεκδοτική, σελ. 133-144, 207-242.
12. Μιχαλοπούλου, Α. Η., H θυσία των Σουλιωτισσών στο βράχο του Ζαλόγγου. Αθήνα 1973, έκδοση-επιμέλεια Μ. Α. Μιχαλοπούλου.
13. Περραιβού, Χρ., Άπαντα. Πρόλογος Ν.Α. Βέη. Επιμέλεια Μ.Μ. Παπαϊωάννου. ‘Αθήνα 1956.
14. Πουκβίλ,Φ., Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, ἢτοι ἡ Ἀναγέννησις τῆς Ἑλλάδος. Τόμ. Α-Δ. Μτφρ. Ξ. Ζυγούρα. Aθήνα 1890-1891 (=Histoire de la régénération delà Grèce comprenant le Précis des événements depuis 1740 jusqu’en l824. 4 Vols, Paris 1824).
15. Πουρναρόπουλου Γ., «H Eλληνίδα στον Αγώνα», H Ελληνοπούλα, Β’, 13 Αυγούστου 1947.
16. Πουρναρόπουλου Γ., Η Iατρική του Αγώνος. Η συμβολή των υγειονομικών εις τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας (1821). Αθήνα 1973, σελ. 161-163.
17. Σολωμού,Δ., Τα ιταλικά ποιήματα. Πρόλογος και μτφρ. Γ.Καλοσγούρου. Αθήνα 1921, σελ. 26 62.
18.Τάκαρη,Ντ., Η κοινωνική και επαγγελματική θέση της σημερινής γυναίκας. Αθήνα 1978, σελ. 28 31.
19. Ηρωίδες-Εκλεκτές ιστορικές διηγήσεις. ‘Αθήνα 1974, Εκδόσεις Αδελφότητος Θεολόγων η «Ζωή» (έκδοση τετάρτη).
* Πανηγυρικός τής 25ης Μαρτίου 1984, που εκφωνήθηκε στον επίσημο εορτασμό για την Εθνική ‘Επέτειο της Ανωτάτης Βιομηχανικής Σχολής Πειραιώς. Στο κείμενο αυτό διατηρήθηκε επακριβώς η διατύπωση και το ύφος τής ομιλίας.
Πηγή: https://chilonas.com/2019/01/14/https-wp-me-p1op6y-cgm-2/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου